Бүкіл қазақ халқы үшін ең қастерлі мерекеміз – Тәуелсіздік күнінде елдегі қаржы саласын реттейтін қазынашылық мекемесінің жұмысы туралы айтқанды жөн көрдік. Алғаш Тәуелсіздікті алған жылдары еліміз экономикалық дағдарысты бастан өткерген сәтте Тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев «Алдымен –экономика, содан соң – саясат» деп халықтың тұрмысына қажетті жағдайларға ден қойғаны есте. Әрине, тұрмыстық жағдайдың тіктелуі, экономиканың тұрақтылығы қаржының мақсатты жұмсалуы мен табыстылығына тікелей байланысты. Міне, осы жұмыстарды ұйымдастыратын Қазынашылық – бұл мемлекеттік қаражатты басқаруға және бақылауға жауапты мемлекеттік қаржы жүйесінің маңызды элементі. Қазынашылық тарихы оқиғаларға бай және оның қаржылық басқарудағы рөлі ғасырлар бойы айтарлықтай өзгерді. Бұл мақалада Қазынашылықтың тарихы, оның эволюциясы және қазіргі рөлі жөнінде сөз қозғалмақ.
Қазынашылық тарихы Ежелгі Рим мен Қытай сияқты ежелгі өркениеттерден бастау алады. Мысалы, Римде салық жинауды және мемлекеттік қажеттіліктерге қаражат жұмсауды басқаратын қазынашылық жүйесі (aerarium) болды. Алайда, уақыт өте келе және мемлекеттің дамуымен қазынашылық функциялары күрделене түсті.
Орта ғасырларда қазынашылықтар мамандандыруға ие болды. Көптеген елдерде корольдік қаржыны басқару үшін бөлек қазынашылық болды. Бұл қаржылық ресурстарға нақты бақылау орнатуға және сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға көмектесті.
Қазақстанның Тәуелсіздік жылдарында елдің Бюджет жүйесі қалыптасу мен дамудың орасан зор жолынан өтті. Республиканың мемлекеттік қаржы жүйесін қалыптастырудың маңызды кезеңі 1991 жылғы 17 желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң қабылданғаннан кейінгі күні қабылданған «Бюджеттік жүйе туралы» бірінші Заңның жарыққа шығуы болды. Бұл заң ел бюджеттерін қалыптастырудың негізгі принциптерін, республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттер арасындағы қатынастарды, салық төлеу, басқа төлемдер және бюджеттік қаражат бөлу бойынша заңды және жеке тұлғалармен бюджеттердің қатынастарын анықтады. Бұл заңның негізгі қағидаты мемлекеттің бюджеттік жүйесі бөліктерінің, яғни республикалық және жергілікті бюджеттердің дербестігі еді.
Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізуімен және оның одан әрі нығаюымен мемлекеттің кірістері мен шығыстары біртіндеп ұлғайды. Қаржы жүйесі күрделене түсті және елдегі ақша қаражаттарының қатаң есебін қамтамасыз ету үшін қосымша бақылауды талап етті. 1993 жылғы 15 қарашада Тәуелсіз Қазақстан Республикасының ақша бірлігі айналысқа түсті. Дәл сол кезде экономикалық құрылымдарды реформалау және ең алдымен мемлекеттік қаржыны басқару қажеттілігі туындады.
1995 жылы Қазақстан Республикасы Конституциясының жаңа редакциясының қабылдануы және экономикалық, саяси ахуалдың өзгеруі, нарықтық экономикаға көшу, Салық кодексінің қабылдануы, Қазынашылық органдарының құрылуы бюджет жүйесінде 1996 жылғы 24 желтоқсандағы екінші Заңның дайындалуы мен қабылдануына себеп болды.
1993-1997 жылдар аралығы жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуының негізгі кезеңі ретінде есте қалды. Республикада экономикалық реформаларды жүргізу қайта құруды және бюджеттік жүйені талап етті. Бұл жаңа бюджеттік классификацияны әзірлеу мен енгізуден басталды. Ескі бюджеттік классификацияның Әдіснамалық негіздері бірнеше онжылдықтар бұрын жасалған.
1997 жылы барлық деңгейдегі бюджеттердің шығыстарын мемлекеттің бағдарламалық міндеттерін орындаумен өзара байланыстыруға мүмкіндік беретін халықаралық стандарттардың талаптары негізінде бюджеттің атқарылуының ашықтығын қамтамасыз ететін Мемлекеттің кірістері мен шығыстарының жаңа бюджеттік сыныптамасы әзірленіп, енгізілді. Оны әзірлеу үшін халықаралық валюта қорының Әдістемесі қолданылды.
1998 жылы Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі жүргізген мемлекеттік сектордың функционалдық талдауы нәтижесінде бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдар оңтайландырылды. Республикалық және Жергілікті бюджеттер арасында бюджет қаражатын жұмсау бағыттарының негізгі аражігін ажырату жүргізілді.
Қазынашылық қызметі бюджеттің сапалы орындалуын қамтамасыз етуге, қолданыстағы заңнама шеңберінде бюджеттің кірістері мен шығыстары туралы нақты есептілікті қалыптастыруға бағытталған. Ол кезде қазынашылық жүйесі, қалыптасу және реформалау кезеңі үшін 1999 жылдан бастап Қазынашылық комитетінің басқаруында Валентина Сатқалиева тұрды. Маңызды оқиғалардың бірі 2000-2004 жылдары қазынашылық жүйені жаңғырту еді, бұл елдің бюджеттік жүйесінің халықаралық деңгейге шығуына мүмкіндік берді. Жаңасын жасау әрдайым оңай емес, сонымен бірге қалыптасқан процестерді өзгерту және қолданыстағы жүйені жаңарту екі есе жауапкершілік жүктейтіні белгілі.
Елдің бүгінгі өркендеуі қазынашылық қызметкерлерімен байланысты десек артық емес. Олар мемлекеттің қаржысын ысырапсыз пайдаланудың және осы қиын дағдарыс кезеңінде қиындықтардан тиімді шығудың барлық мүмкіндіктерін шебер ұйымдастырады. Ел қазынасының бюджетін атқаруда қазынашылық қаржыгерлердің салымы, адал еңбегі, кәсіби біліктілігі мен жоғары тәжірибесі ерекше бағаланады.
Қаржы реформасын шешу үшін Президенттің 1994 жылғы 27 қаңтардағы Жарлығымен Қаржы министрлігінің жанынан Қазынашылықтың бас басқармасы құрылды. Бұл – бухгалтерлік есеп бойынша бюджеттік басқару функциялары, сондай-ақ бюджеттік мекемелер мен қаржы жүйесіндегі бухгалтерлік есеп әдіснамасы берілген бюджетті атқару жөніндегі бірыңғай орган. Сонымен қатар, Қазынашылықтың бас басқармасына үлкен өкілеттіктер, министрліктерді, ведомстволарды, кәсіпорындар мен ұйымдарды бюджет қаражатын мақсатты және ақылға қонымды пайдалану тұрғысынан тексеруге, ал заңсыз фактілер анықталған жағдайда мақсатсыз пайдаланылған қаражатты қайтарып алуға мүмкіндік берілді.
Ал, облысымыздағы қазынашылық тарихы 1995 жылы Бас қазынашылық басқармасының бастығы Мырзахмет Ауановтың Қаржы министрлігінің облыстық қазынашылық басқармаларын құру туралы 1995 жылғы №23 бұйрығына қол қойған кезінен бастау алады. Ел Үкіметінің 1997 жылғы 30 қазандағы №1466 қаулысымен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігін ұйымдық-құрылымдық жетілдіру мақсатында Қаржы министрлігінің Қазынашылық департаменттеріне заңды тұлға мәртебесі берілді, Қазынашылық департаменті туралы Ереже бекітілді.
Облысымыздағы қазынашылық басқармасының құрылуының бірінші кезеңінде штат саны аз болды, небәрі 10 адамды құрады. 1998 жылы аудандық қазынашылық бөлімдерін құруға штат санының 14 бірлігі бөлінді. Аудандарда жұмысты жолға қою керек еді. Екі ай ішінде аудандық қазынашылық бөлімдерінің штаты жасақталды. Бюджеттік банкті тарату және оның бюджеттерді кассалық атқару функцияларын қазынашылық жүйесіне беру кезеңі шиеленісті болды.
Қазынашылықтың интеграцияланған ақпараттық жүйесін енгізу аумақтық қазынашылық бөлімшелерінің ішкі құрылымын реформалау және қызметкерлердің кәсіби өсуіне жағдай жасау, білікті кадрлардың айналымын қысқарту қажеттілігін туғызды. Бюджетті атқарудағы Қазынашылық комитеті функцияларының рөлі мен маңыздылығын түсіне отырып, облыстық қазынашылық басқармаларының мәртебесі көтерілді, осыған байланысты Үкіметтің 2004 жылғы 24 маусымдағы қаулысымен облыстық аумақтық органдар облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша Қазынашылық департаменттері болып қайта аталды.
2008 жылы «Қазынашылық-Клиент» ақпараттық жүйесі әзірленді, клиенттер ұсынған құжаттарды қабылдау, сондай-ақ клиенттерге электронды түрде есептілік беру бойынша Қазынашылық функциялары автоматтандырылды. 2010 жылы жүйе жаңғырту кезеңінен өтті. Тағы 7 бизнес- үдеріс іске асырылды. 2016 жылдан бастап жүйе өнеркәсіптік пайдалануда.
Бүгінгі таңда Жамбыл облысы бойынша Қазынашылық департаменті 137 қызметкерді, оның ішінде он аудандық қазынашылық басқармасының 67 қызметкерін біріктірді. Қазіргі уақытта Қазынашылық департаментіне республикалық және жергілікті бюджеттердің 620-дан астам мемлекеттік мекемелері жұмыс істейді, 21 квазимемлекеттік сектор субъктілеріне және 18 мемлекеттік сатып алу субъектілеріне қызмет көрсетеді.
Жамбыл облысы бойынша Қазынашылық департаментінің басшыларын да атап өткен жөн болар. 1995-1996 жылдары Сайдалы Жайлауов басқарды, ол Жамбыл облыстық қазынашылық басқармасының құрылуының басында тұрды. Әбілда Бақтымбет 1996 жылдан бастап облыстық қазынашылық басқармасының бастығы болса, 2005- 2008 жылдары Жамбыл облысы бойынша қазынашылық басқармасының бастығы қызметін атқарды. 2008-2011 жылдары Мұхиддин Аязов, 2011-2019 жылдары Рахым Мыңбаев, 2019 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін облыс бойынша Қазынашылық департаментті Нұрдос Тойбаев басқарады.
Қазіргі қазынашылық қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етуде және мемлекеттік қарыздарды басқаруда да маңызды рөл атқарады. Ол бюджеттерді әзірлейді, шығындарды бақылайды және салық саясатын әзірлеуге қатысады.
Зульфия БЕКЕЖАНОВА,
облыс бойынша Қазынашылық департаменті төлемдерді бекіту және бақылау бөлімінің басшысы.
Comments are closed.