Биыл «Алаш қозғалысына» 105 жыл толып отыр. «Тарих жеке тұлғалардан құралады» десек, қазіргі кезде белгілі және белгісіз тұлғалардың отандық тарихтағы өз орнын алу мәселесінің өзекті екені анық. Соның бірі – «Алаштану» проблемасы. СОКП-ның ХХ съезінен кейін ол туралы шындық сәл ашылғандай болғанымен, тез-ақ қайта жабылған құпиялық пердесі оны жалпы жұртқа жеткізбеді. Қазіргі кезде бұл құбылысты жалпы және жалқы тұрғыда, нақтылы фактілер арқылы қарастыру мүмкіндігі қамтамасыз етіліп отыр. Ұсынылып отырған мақаланың зерттеу объектісі большевиктер билікке төңкеріс арқылы күшпен келген 1917 жылдың күзінен Кеңес өкіметі «халық жаулары», «ұлтшылдар» деп атақ берген Алаш ардақтыларын 1937-1939 жылдары кең көлемде және аса қатыгездікпен соттап, атқан кезең аралығындағы Әулиеата өңірі мен басқа да аймақтардағы қоғамдық-саяси ахуалды зерттеу болып табылады. Осы орайда, сәл шегініс жасап, бағамдар болсақ, Түркістан өлкесінде, Кеңес өкіметі орнауы алдында ішкі күштер санатында Уақытша өкіметті қолдаушылар негізінен интеллигенция өкілдері мен отарлық әкімшілік шенеуніктерінің бір бөлігі, солшыл эсерлер партиясының мүшелері, сонымен қатар ауқатты бай-кулактар мен орташалар болды.
Ұлттық саяси күштер негізінен Петербургтің, Мәскеудің және басқа да Ресейдің ірі қалаларындағы жоғары оқу орындарында білім алған алдыңғы қатарлы білімді жастардан тұрды. Ұлттық саяси интеллигенция өзінің іс-қимылдарын жергілікті халықпен байланыстыра отырып жүргізуді мақсат етті.
Сәйкесінше, 1916 жылдың 25 маусымындағы патшаның Қазақстан мен Орта Азия тұрғындарының 19-43 жас аралығындағы ер азаматтарын тыл жұмысына алу туралы Жарлығы бойынша «Қазақ» газетінің төңірегіне біріккен либерал-демократияшыл зиялылардың жетекшілері (А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов және басқалар) патша әкімшілігін адам алуға асықпауға, қайта әуелі дайындық шараларын жүргізуге көзін жеткізуге талай рет әрекет жасады.
Сонымен бірге олар қарусыз халық патша өкіметінің аяусыз жазалау шараларының құрбанына айналмауы үшін «Қазақ» газетінің 1916 жылдың 11 тамызындағы санында Алаш (қазақ халқы – автор) арасында бұйрықты ешқандай қарсылықсыз іске асыруды жақтады.
Осы орайда, аталған қайраткерлер, егер қазақтар тыл жұмыстарына қатысса, Ресей соғыста жеңген жағдайда автономия алу мүмкіндігі арта түседі деп санады. Дәл солай болмағанымен, шындығында да 1917 жылдың ақпанындағы төңкеріс нәтижесінде патша өкіметінің құлауы Ресей мен оның ұлттық шет аймақтарындағы саяси күштердің орналасуын түбірімен өзгертті. Патша тақтан түскеннен кейін қалыптасқан қос өкіметтің бір жағында буржуазия мен буржуазияланған помещиктердің Уақытша өкіметі пайда болса, екінші жағында жұмысшы және солдат депутаттарының мүддесін көздейтін Кеңестер құрылды. Қос өкіметтің кілтипаны нақты билікке ие Уақытша өкіметтің күшті әлеуметтік базасының болмауында еді. Ал Кеңестер әлеуметтік күшке ие бола тұра, нақты билікке қол жеткізе алмады.
Дегенмен Мемлекеттік Думаның Уақытша өкіметінің, сонымен қатар жұмысшы және солдат депутаттары Кеңесінің құрылуы туралы хабар (негізінен жеделхат түрінде) Қазақстанға 1917 жылғы 2-3 наурызында келіп жетті. Осылай, Петроградтан тараған нұсқауларға сәйкес Қазақстанда да Уақытша өкіметтің жергілікті құрылымдарының атқарушы (азаматтық) комитеттері мен революциялық билік органдары – Кеңестер құрыла бастады.
Қалаларда құрылған комитеттер
Жекелеген қалаларда (Әулиеата, Орал, Верный, Ақмола, Семей) алғашқы қырғыз (қазақ) және мұсылман комитеттері құрылды. Оларды ұйымдастырудың бастамашылары Ә.Бөкейханов бастаған қазақ интеллигенциясының либералдық-демократиялық көсемдерімен тығыз байланыста болды. Олар бұл кезде тыл жұмысшыларының мәселесін қарастыру үшін Минскіде жүрген болатын. Ақпан төңкерісі жеңісінің хабары жеткен бойда Белоруссиядағы 15 қайраткер Қазақстандағы өз жақтастарына үндеухат жолдайды. Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Есболов, Н.Төреқұлов, Т.Жаманмұрынов және басқалары қол қойып, барлығы Қазақстанның 25 мекенжайы бойынша жіберілген бұл үндеуде: «Қазақтарға, жаңарған Ресейдің еркін азаматтарына! Ресейдің барлық халықтары үшін еркіндіктің, теңдік пен туысқандықтың таңы атты.
Жаңа құрылыс пен жаңа өкіметке қолдау көрсету үшін қазақтар ұйымдасуы қажет. Жаңа құрылысты қолдайтын барлық ұлттар тығыз байланыста жұмыс істеуі керек. Қазақтар құрылтай жиналысына дайындалуға және оған лайықты кандидаттар таңдауға тиіс. Сіздерді бұрынғы қазақішілік дау-дамайды, отбасы-ошақ қасындағы ұрыс-керісті тастауға, халықты бірігу мен әділдіктің ұранын көтеруге шақырамыз! Жер мәселесін тездетіп талқыға салыңыздар. Біздің ұранымыз – «демократиялық республика», жер одан өнім өндіретін малшылар мен егіншілерге тиесілі. Құдайдан басқа ештеңеден де қорықпаңыздар!» делінген. Құжатқа мән бере отырып, халыққа үндеу жасап отырған қазақ зиялыларының жоғарыда айтылған Ресейдегі қос өкіметтілік жағдайында Уақытша өкіметтің тұғырнамасын қолдайтындығын аңғару қиын емес.
Осы орайда, Ә.Бөкейхановтың Петроградтағы Ресей конституциялық-демократиялық партиясының VII съезіне (25-28 наурыз, 1917 жыл) делегат ретінде қатысуы бұл партияның Уақытша өкіметті толығымен қолдайтындығына, «жауды толық және түпкілікті жеңіп шыққанша соғысты жалғастыра беруді» және құрылтай жиналысының тұғырнамасында аграрлық және ұлттық мәселелерді шешуді қалайтындығына да байланысты болса керек. Көп кешікпей Ә.Бөкейханов Торғай облысы бойынша Уақытша өкіметтің комиссары болып тағайындалды.
Сәл кейінірек М.Тынышбаев, одан соң Мұстафа Шоқай Уақытша өкіметтің Түркістан комитетінің құрамына енгізілді. Жанша Досмұхамедов, Халел Ғаббасов, Жақып Ақбаев, Асфендияр Кенжин, Әзімхан Кенесарин және қазақ халқының басқа да өкілдері Қазақстан мен Түркістанның бірқатар уездері мен қалаларындағы Уақытша өкіметтің атқарушы органдарының басшылық құрамына кірді. Еске алар болсақ, Қазақ елі патшалық Ресей бодандығы кезінде өзінің бір өкілін де империяның губерниялық, облыстық, тіпті, уезд бастығы дәрежесіндегі басшылық қызметке өткізе алмағандығы мәлім. Метрополияның әкімшілік басқару жүйесінде қазақтар болыстық қызметтен жоғары мансапқа көтерілмеген еді. Сондықтан да, Уақытша өкімет тұсындағы қазақ зиялыларының облыс басшысы болып, губерниялық билікке қатыстырылуы саяси тұрғыда оң жаңалық болды деуге негіз бар. Тиісінше, Ақпан төңкерісінен кейінгі Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі белсенділіктің артуына облыстық, уездік қазақ комитеттері үлкен әсер етті.
Осылай, ұлт зиялыларының ұйымдастыруымен 1917 жылдың көктемінде: Торғай (Орынбор қаласы, 2-8 сәуір, 300-ден астам делегат, төрағасы – А.Байтұрсынов), Жетісу (Верный қаласы, 12-13 сәуір, 81 делегат, төрағасы – И.Жайнақов), Орал (Орал қаласы, 19-22 сәуір, 800-ден астам делегат, төрағасы – Ж.Досмұхамедов), Ақмола (Омбы қаласы, 25 сәуір – 5 мамыр, 150-ге жуық делегат, төрағасы – А.Тұрлыбаев) қазақ облыстық съездері өткізілді.
Әулиеата уезінде съезд 1917 жылдың 27 желтоқсан күні өтті. Осы съезде 11 адамнан тұратын Әулиеата уездік комитетінің құрамы сайланып, барлық билік солардың қолында болатындай шешім шығады. Уездік комитеттің төрағасы болып Әзімхан Кенесарин сайланады. Әулиеата уезінде Әулиеата уездік революциялық комитеті жеңіске жетіп, билік басына келген соң Алашорда үкіметінің уездік комитеті 1918 жылы желтоқсан айында өз жұмысын тоқтатады.
Ә.Кенесарин Кеңес өкіметі орнаған соң, 1921 жылы Сырдария революциялық комитетінің хатшысы болып, одан кейін Әулиеата уездік атқару комитетінің жер бөлімінің меңгерушісі, гидротехник қызметтерін атқарады. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ІІХК басқармасы «үштігінің» шешімімен 1937 жылдың 28 қарашасында сотталып, ең жоғары жазаға кесілген. 1956 жылдың 31 желтоқсанында Түркістан әскери трибуналы ақтады.
Әрине, мұндай деректерді екінің бірі біле бермеуі мүмкін. Ал қолына осы тұрғысында кездейсоқ болса да кітап тисе, оның оқылуы әбден ләзім. «1916 жылдың мамыры. Уезд бастығы Суплатов келгендерге: Жұмыс, тіршілік керегі жоқ дейтіндерге жол ашық, өндірістен кетсін! Ал қайыршыға қамқоршы болғандардың ниеттері бізге түсінікті. Олар сотталады, барыңдар!», – деді. Соны естіген қала жұмысшылары түгел көтеріліп, Атшабардан төмен орналасқан уезд бастығының сарайына жиналды. Олар қамалғандардың аттарын атап: «Босатыңдар! Босатпасаңдар түрмелеріңді талқандаймыз!» деп, тұс-тұстан дамылсыз айқай көтерді. Көп уақыт өткен жоқ, уезд гарнизоны солдаттарының сырнай-керней дауысы естілді.
Екі жүзге жуық мылтықты солдаттар жиналған жұмысшыларды тіліп өтіп, алдарына шықты. Оларды бастап келген екі аттылы – уезд бастығының көмекшісі Кенесарин мен қала приставы Мешешков. Екеуі де қару-жарақтарын асынған, сұсты-ақ. Қыр мұрын, қияқ мұртты, өткір шегір көзді, қабақты келген, денелі қара-сұр жігіт Кенесарин қамшысын бүктей ұстаған оң қолын ат үстінде шірене тұрып көтеріп: «Шуламаңдар!» деп айқай салды. Дауыстар сап тыйылды. «Сендер бұл келістеріңмен бір үзім нандарыңнан, ал айтқанға көнбей қарсылық жасасаңдар өмірлеріңнен айырылғалы тұрсыңдар. Мына солдаттар тегін шақырылған жоқ. Қазірден бастап тараңдар! Тарамағандарыңды қарумен күштеп апарып қамаймыз. Оған да көнбегендер атылады. Естідіңдер ғой! Қане, тараңдар!», – деді.
Ешкім бұл сөзге қозғала қойған жоқ еді, Кенесарин солдаттарға «Дайындалыңдар!» деді өктем дауыспен. Солдаттар мылтықтарын кезеп-кезеп тұра қалды. Кенесарин тағы да «Ескертіңдер!» деді айқайлап. Солдаттар аспанға гүрс-гүрс оқ атты. Жұрт жаңағыдай емес, қозғалақтап, бір-біріне жалтақтап қарай бастады. Бәріне көзін тесе шолып тұрған Кенесарин: «Ақырғы рет ескертем, тараңдар!» деді. «Тарамасаңдар қазір топ-топқа бөліп, сұраймын, тыңдамағандар сол тобыңмен түрмеге айдаласыңдар!» деген соң әр жерде тұрған большевиктік топ мүшелері жұртты ерегіспей тарауға үгіттеді. Олар бұл жолы қарсыласып табан тіреуден тек талай жұмысшыны қаматып, босқа айырылатындықтарын білді.
Алаш көсемдерінің қайраткерлігі
Съезде ІІ жалпықазақ құрылтайына делегат болып сайланған кейінгі кеңестік дәуірде аудандық деңгейден Қазақстанның Халық комиссарларының қатарына дейін көтерілген тұлғалардың бірі – Дінмұхамед Әділев. 1900 жылы Сырдария облысының Сарысу уезінде туған, қазақ. «Алаш» партиясының және Коммунистік партияның мүшесі болған. 1913 жылы Ақмола қаласындағы бастауыш училищені, 1918 жылы Омбы қаласындағы гимназияны бітірген, 1919-1920 жылдары Ташкент университетінде оқыған.
1914-1917 жылдары Омбы қаласындағы «Бірлік» қоғамының мүшесі. 1917-1918 жылдары Алашорда жағында азамат соғысына қатысқан. Одан кейін Ташкент қаласындағы Қазақ ағарту институтының оқытушысы, РК(б)П Семей губерниялық комитетінің жауапты қызметкері.
1920 жылдың желтоқсанынан 1921 жылдың 12 қаңтарына дейін ҚАКСР ІІХК Халкомы қызметін уақытша атқарған. 1921 жылдың қаңтарынан ҚАКСР ІІХК- ның бөлім бастығы, жазу машинкаларын есепке алу және қайта тіркеу жөніндегі комиссиясының төрағасы, Түрік Республикасының Сырдария және Әулиеата уездеріндегі ҚырОАК-нің өкілі.
1923-1925 жылдары Қазақ ағарту институтының оқытушысы, директоры, Түрік Республикасының Халық ағарту халық комиссариатында, Сырдария облыстық атқару комитетінде, губерниялық сотта, ҚАКСР халық ағарту халық комиссариатында еңбек еткен. 1925-1926 жылдары Қазақ ұлттық театрын ұйымдастырушылардың бірі болған және оның директоры қызметін атқарған. Қуғындалған, 1928 жылдың желтоқсанында тұтқындалған,1930 жылғы сәуірде ату жазасына кесілген. 1988 жылдың қарашасында ақталған.
Ал осы және жоғарыда көрсетілген басқа да өңірлік съездерде ұлт азаттығы, жер, дін, мәдениет, қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және басқа да мәселелер қарастырылып, осы мақсаттарға жету жолындағы іс-шаралар тізбесі айқындалды. Ұлт жетекшілері 21-26 шілдеде Орынбор қаласында өткен жалпықырғыз (жалпықазақ) съезінде қырғыздардың (қазақтардың) жеке саяси партиясын құру туралы қаулы қабылдады.
Партияны ата-бабаларымыздың ұраны болған «Алаш» атымен атау көпшіліктің көңілінен шықты. Ендігі жерде, «Алаш» көсемдері қазақ халқының болашақ мұраттары – еркіндік пен бірігу идеяларын кеңінен насихаттай бастайды. Халықты алмағайып заманның қиыншылықтарына қарамай, өз мемлекетін құруға шақырды. Ұлтымыздың осындай озық қайраткерлерінің қарымды ұмтылыстарының нəтижесінде Қазақ жерінде «Алашорда» аталатын қазақтың ұлттық үкіметі (1917 жылы 13 желтоқсанда) құрылып, 1917-1920 жылдары өмір сүргені тарихтан белгілі.
Алаш автономиясының құрамына сол кездегі Бөкей ордасы, Орал, Торғай, Ақмола, Семей облыстарындағы, Каспий сырты облысындағы, Алтай губерниясындағы қазақтар мекендейтін аудандар енгізілді. Әрине, Қазақ хандығы мен мемлекеттік билік жүйесінің бірнеше ғасырлар бойы қалыптасып, ұлттық мүддені қорғау мен жүзеге асырудың мол тəжірибесінің жинақталуы Алаш зиялыларына XX ғасырдың басында Ресей құрамындағы автономия ретінде өз мемлекетін құрып, елдің ішкі және сыртқы саясатын қалыптастыруға мүмкіндік берді.
Дегенмен ірі империяның іргесі сөгіле бастаған кезде саяси аренаға шыққан «Алаш» билігіне күрделі де қатал өмір ағымы белсенді саяси күшке айналуына ырық бере қоймады. Сәл кейінірек басталып кеткен қым-қиғаш Азамат соғысы тұсында ол мүмкін де емес еді. Нәтижесінде, ұлт азаттығы үшін күрес арнасына түскен Қазақ елі бүкіл Ресей империясын қамтыған тапаралық соғыс кеңістігіне тартылды.
Қазақ қоғамы болашақ мемлекеттік құрылыстың түрлі нұсқаларын жақтап (алаштық және кеңестік) екіге бөлініп кетті. Осылай аз уақыт бұрын ғана отарлық езгіге қарсы күресте саяси тұтастық туын көтерген қоғам мүлдем басқа сипат алып, таптық жіктелу жолына түсуге мәжбүр болды.
Мұндай арандатудың қасіретті тұстары аз болған жоқ. Мәселен, 1917 жылдың тамызында Верный қаласында құрылған «Қара жұмысшылар Одағын» ұйымдастырушылардың бірі, сол жылы большевиктер қатарына өткен Тоқаш Бокин өзінің кеңестерге деген адалдығын Найденовкадағы орыс шаруаларының деревнясын өрттен аман алып қалуға көмектесіп, оны қазақтарға «Орыс шаруалары сендердің дұшпандарың емес. Олардың өміріне нұқсан келтіруге болмайды. Сендердің дұшпандарың патша мен оның жендеттері» деп түсіндіреді.
Дұрыс қой, халықтар достығына не жетсін. Әйтсе де, қазақтардың осы жылдардағы бұл әрекеттері еріккеннің ермегі емес екендігі анық болатын. Себебі, патшаның қазақтарды тыл жұмыстарына реквизициялау туралы Жарлығына қарсы шыққан көтерілісшілерге қаруын шошаңдатып қана қоймай, қырып та салып жүретін кәззаптардың қатарында шаруалардың бар екені жасырын емес еді.
Атап айтсақ, тонау мен зорлық-зомбылықты есептемегеннің өзінде, көршілес Ново-Тройцкінің крестьяндарының қолынан Ашын болысына қарасты ауылдардан 400-дей қазақ қаза тапқан. Ал Қожан қажының баласы Сағындық ұйымдастырған бұл істі қарусыз қазақтардың жанайқайы деп түсінсе де болатын шығар. Кейінірек, Жетісуда Кеңес билігі күш алар тұста Т.Бокин облревкомның арнайы комиссиясын басқара отырып, «Алаш» партиясының жергілікті бөлімшесін таратып, олардың барлық іс-қағаздарын жою арқылы дүние-мүлкі мен ғимараттарын Орыс-түземдік қарым-қатынастарын реттеу Комиссариатына өткізеді.
Көп ұзамай, 1918 жылдың 29 мамырынан Верный партия ұйымы мен облыстық комитеттің шешімімен байлардың малын кәмпескелеп, оны кедейлерге үлестіріп беру науқаны да басталып кетеді. Бұл іс-шараны жүзеге асырушылардың бірі Т.Бокин болады. Әрине, алашордалық И.Жайнақов, Қайсерке Тоқсанбаев пен Әбділдә Кәкеновтарға заңды белден басқан мұндай «ұр да жық» әрекеттердің ұнамағаны белгілі. Нәтижесінде, 1918 жылдың 19 қыркүйегінде Тоқаш Бокин өз қандастарының қолынан қаза табады.
Дәл осындай текетірес 1919 жылдың 24 шілдесінде В.Лениннің қолынан Қазақ өлкесін басқару жөніндегі Революциялық комитет мүшелігінің мандатын алған, атақты Әбілхайыр ханның шөбересі Бақытжан Қаратаев пен «Алаш» өкіметінің батыс бөлімшесінің төрағасы Жаһанша Досмұхамедовтардың да арасында болғаны белгілі. Әйтсе де, қазақ атты ұлы елде саясаттың қылбұрауынан қорықпаған ұлы тұлғалар болды. Дәл осы ағайынды Досмұхамедовтарға, М.Тынышбаевқа, М.Әуезовке Тұрар Рысқұлов көмектессе, Байтасов пен Бірімжановқа О.Жандосов пана бола білді.
Әрине, мұның алашордашыларға қарлығаштың қанатымен су сепкендей ғана көмек болғандығы аян. Себебі күннен күнге күшейіп, дес бермей келе жатқан кеңестік репрессивтік аппарат Алаш қайраткерлерін бірінші кезекте және аяусыз жазалап отырды. Осылайша, отызыншы жылдардың алғашқы жартысына жетпей-ақ Алаш қозғалысына қатысушылардың негізгі шоғыры түгелдей дерлік жойылған еді. Бірақ бұл сталиндік жазалау жүйесіне аздық етті.
1934 жылы Ленинградта С.М.Кировқа жасалған қастандық, оның кім ұйымдастырып, кім арқылы жүзеге асқанына қарамай, қоғам назарын ішкі саяси күрестегі террор қолдану фактісіне аударды. Партия мен мемлекеттің көрнекті қайраткерлерінің бірінің қаза болуы митинг, жиналыс секілді ұйымдасқан қоғамдық резонансқа ұласты. Қоғамдық санада күрес жалғасып күшейе түсетіні, онда ең жоғарғы жаза қолданудан жалтару жоқ екендігі қашып құтыла алмайтын факт ретінде қалыптастырылды.
1936 жылдың 29 шілдесіндегі БК (б) П-ның барлық партия ұйымдарына жіберілген жабық хатында «қырағылық мәселесі мен дұшпанды тани білуде» жіберілген кемшіліктерді жою өте қатқыл түрде талап етілді. 1936 жылдың 5 тамызындағы осы мәселені талқылауға арналған Қазақ өлкелік комитетінің бюросы, өз партия ұйымдарын және әсіресе жетекші кадрларды ерекше қырағылық танытуға және дұшпанды тануда қателеспеуге міндеттеді.
Оңтүстік Қазақстан өңірі бойынша: Шымкентте ұлтшылдар Әлмұхамедов пен Дәуірбаев өз пәтерлерінде жиналыс өткізіп, оған басқа да коммунистерді тартып, контрреволюциялық, ұлтшылдық және троцкистік үгіттер жүргізді. Мирзоян қызылша совхозында троцкист В.Нестеров троцкистік-алашордалық топ құрып, оған ұлтшылдар Қазыбаев пен Төленов кірді.
Бұл арқылы белгіленген немесе жасырын дұшпандар нақты таңбаланған «ұлтшыл», «алашордашыл», «троцкист-зиновьевшіл» деген саяси атқа ие болды. Осылайша, Алашқа әйтеуір бір қатысы бар-ау делінгендер толығымен жойылып кетті. Бірді-екілі аман қалғандардың саясатта шаруасы болмады.
Кейін, уақыт өте келе «Алаш» қайраткерлері ақталды. Басшылары аса білікті күрескер ретінде тарихқа енді. Тәуелсіздікке қолы жеткен қазақ жұртына есімдері тарихқа беймәлім болып келген «Алаш» азаматтарының қайта оралуы халқымыздың сана-сезіміне ерекше зор әсер еткені даусыз.
Сейдахан БАҚТОРАЗОВ,
М.Х.Дулати атындағы
Тараз өңірлікуниверситетінің профессоры,
Ж.Баласағұн атындағы
Түркістан өлкесін зерттеу орталығының директоры.
Comments are closed.