Жалпы, буллинг әртүрлі жолдармен дамып отырады. Кейде бұл адамның жүріс-тұрысы, келбеті, қимыл-қозғалысы, сөйлеуі, киінуі, бет-әлпеті, сондай-ақ, аурудан немесе мүгедектіктен туындаған кейбір жеке ерекшеліктерін жүйелі түрде сөзбен қорлау, лақап ат қою немесе мазақ ету болуы мүмкін. Ал, кейде одан да сорақысы – қорқыту, ұрып-соғу түрінде де болады. Мәселен, баланы итеріп жібереді, оның ар-намысы мен қадір-қасиетін қорлайды, қандай да бір қорлау әрекеттерін жасауға мәжбүрлеп, үшінші тұлғаларға қатысты зорлық-зомбылық арқылы іске асады. Мамандардың айтуынша, мұнымен қоса, жанама қорқыту да бар, ол манипуляциялық мінез- құлық сияқты аз айқын әрекеттер арқылы көрінеді. Бұл жалған ақпараттың, өсек пен қауесеттің таралуы, адамды әлеуметтік шеңберден шығару, бірлескен іс-шаралар, ойындар, бас тарту, елемеу және бойкоттың басқа түрлері болуы мүмкін.

Мамандардың пікіріне сүйенсек, буллингтің бірнеше сипаттамасы бар. Оның біріншісі – асимметрия. Мұндай қарым-қатынаста әрқашан бір жағынан физикалық немесе психологиялық қысым түріндегі күшке ие агре ссор, екінші жағынан зардап шеккен адам және үшінші тұлғалардың қолдауы мен көмегіне мұқтаж. Екіншіден, қорқыту әрқашан қас ақана сипатт а болады. Қорқыту кездейсоқ емес, тікелей ниетпен таңдалған адамға физикалық және психикалық азап шегуге бағытт а лған. Жасөспірімдер мен балалар ортасының ерекшеліктері келесі сипаттаманы белгілейді – бұл көбінесе зорлық-зомбылық жасаушы мен жәбірленушіге ғана емес, сонымен бірге зорлық- зомбылық куәгерлеріне, ол орын алатын бүкіл сыныпқа немесе топқа әсер ететін топтық процесс. Ол ешқашан өздігінен тоқтамайды, мұндайда процестің барлық қатысушыларына әрқашан қорғаныс пен көмек керек. Қорқыту жәбірленушіге ұзақ мерзімді теріс әсер етеді, тіпті суицидтік мінез-құлықтың дамуына әкелуі мүмкін. Буллингпен күресу кезінде бұл зорлық-зомбылықтың бір түрі екенін есте ұстаған жөн, сондықтан бірінші кезекте зорлық-зомбылықтың кез келген көрінісіне нөлдік төзімділік мәдениетін қа лыпт астыру маңызды.

– Буллингпен күресуден бұрын, профилактика жүргізу және өскелең ұрпақта да, ересектерде де ассертивті мінез-құлықты дамытуға назар аудару керек. Яғни, пассивті және агрессивті мінез-құлық арасындағы тепе- теңдікті табуды үйрену, мұнда адам өз мүдделері мен сенімдерін басқаларды манипуляциялауға неме се қорлауға тырыспай қорғайды. Өз ойларыңызды, сезімдеріңізді және тілектеріңізді басқа адамдардың құқықтары мен с е зімдерін құрметтей отырып, тікелей және ашық түрде білдіріңіз. Сонымен бірге «Бұл жас және ол есейген сайын бәрі өздігінен өтеді», «менің балам уланбайды және бұл маған қатысты емес» деген секілді стереотиптерді қайта қарау қажет, – дейді Ш.Мұртаза атындағы халықаралық Тараз инновациялық институтының жалпы педагогика кафедрасының доценті, буллингке қарсы қоғамдастықтың сарапшысы Жұлдыз Өскенбаева.

Өкінішке қарай, қорқытудан тек жәбірленуші зардап шекпейді. Оның ата-ана, туған- туыстарына да үлкен әсерін тигізеді. Мұнымен қоса, көбісі ескере бермейтіні – қорлауды ұйымдастыратын адамға да көмек қажет. Мұндай жағдайға сауатты қарау үшін ішкі ресурстарды іздеуге баса назар аудару керек. Қиын жанжалды жағдайларда қарым-қатынас жасау қабілетін дамыту қажет.

Иә, өкініштісі, буллинг кез келген қоғамда болатын зорлық-зомбылық түрі. Оған төзімділікті қалыптастыру көп уақытты қажет етеді. Сол себепті де бұл тек жастардың ғана емес, бүкіл қоғамның да құндылық таразысына түсетін мәселесі.

Нұрболат АМАНБЕК