Төл әдебиетіміздің тарихында 17 роман жазып қалдырған Ілияс Есенберлиннің болмысын ашу мақсатында өз ойын алға шығардық. «Мен алдыме­нен материал жинаймын. Деректер іздеймін. Айғақты уақиғаларды қараймын. Халық фольклорына сүйенемін. Жазба бетінде қандай шығармалар бар, соның барлығын қолым жеткен жерге дейін зерттеймін, оқимын, бірімен бірін салыстырамын. Осылай дайындаймын. Материал дайындалғаннан кейін алдымен ойға салып, бір жыл өте ме, көп жыл өте ме, миыма жазамын. Не туралы болу керек, асыл арманың не еді осы кітапты жазғанда, нені көтергің, нені ашып айтқың келеді? Тереңдеп ізденіп, өз ақылымның жеткен жеріне шейін жазамын». Жетімдіктің дәмін татса да, аштықтан бұратылса да, айдауға түссе де рухы мүжілмеген І. Есенберлин жайлы келелі әңгіме өрбітуге бірқатар жазушылармен сұхбаттасқан едік. Құлақта қалған әңгімені қағазға түсірген соң, жазушының тағдыры қым-қуыт болғанына тағы бір көз жеткіздік. Ілияс Есенберлиннің өмір дерегін білмейтін оқушы ол кісіні тарихшы екен деп ойлап қалуы да заңдылық. Алайда, жазушының игерген мамандығы – кен-металлургия саласы. «Көшпенділер», «Алтын Орда» кітаптарындағы тарихи тақырыпқа батыл қалам сілтеуі – оның азаматтығының, ұлтының адал перзенті бола алғанының көрсеткіші. Тарихи хрониканы көркем әдебиет қалыбына салып беруі – оқырманға түсінуге де, есте сақтауға да жеңіл. Жазушы аға-әпкелеріміздің әңгімесін қалай қорытқанымызды төменнен оқыңыздар. Алдымен Ахмет Дүйсенбаев құрастырған «Жан сырым» атты естелік кітаптағы жазушының туған інісі, техника ғылымдарының докторы, профессор Раунақ Есенберлиннің естелігіне назар салайық.

Өз үйіміздегі біздің өміріміздің соңғы жазы қатты есімде қалды. Біз кедей тұрдық, аштыққа ұшырадық. Әлбетте, таңертеңгі өте құнарсыз астан соң үйдің батыс жағындағы көлеңкеге жайғасып отыратынбыз. Ілияс бізге ертегі айтып береді. Ол көп ертегі біледі. Кейінірек менің түсінгенім: ол ертегілерді өз жанынан шығарып айтады екен. Болашақ жазушының табиғи дарынының қабілеті сол балалық шақта қалыптаса бастаған ғой деп болжаймын. Мен бір қысылтаяң жағдайға кездесіп, оқуды тастап кетуге жақын қалдым. Оқиға былай болып еді. Бір жолы мектепке бармадым. Келесі күні, неге екенін білмеймін, мектепке баруға өте қатты қорықтым да, тағы да сабақты жіберіп алдым. Үшінші күні тағы да қайталанды. Одан әрі бойымдағы қорқынышты жеңуге дәрменім жетпей, бұдан былай мектепке бармаймын деген шешімге келдім. Ілияс сабаққа бармай жүргенімді естісе керек, ішқұса болып үйге кіріп келді. Сөйлеген жоқ, жағымнан тартып жіберді де, жетектеп мектепке апарды. Ілияс есікті өзі ашты да, өктем дауыспен маған «класқа кір де, партаңа отыр» деп бұйрық берді. Айтқанын орындадым. Ілиястың ең бірінші және ең соңғы жасаған үлкендігі осы ғана. Сол жағдайдан кейін ол маған өмір бойы бір дөрекі сөз, мінез көрсетіп көрген емес. Бір-бірімізге ешқашан сөз қайтарып, ерегісіп қалған кезіміз болған жоқ. …Оқу жылы басталды. Біз Ілияс екеуміз бір класта болып шықтық. Күздің қара суығына дейін жалаңаяқ жүрдік. Қыркүйектің аяғы, не қазанның басында, есімде тура сақталмаған, әдеттегідей таңертең мектепке жалаңаяқ келдім. Кешікпей қар қатты жауып кетті. Мен терезеге үреймен қараймын. Сабақ біткен соң оқушылар тарап кетті. Тек Ілияс екеуміз класта қалдық. Ол аяғына етік киіп келген екен. Екеуміз не істерімізді білмей, терезенің алдында ұзақ тұрдық. Ілияс мені арқалап алып, үйге қарай жүгірді. Жолдың үштен бірін тез өттік, ал үйге дейін әлі алыс. Бір шақырым бар. Мен сезіп келем, ағам шаршап қалды. Сонда да мені жерге түсірмеді. Дәтім одан әріге шыдамай, Ілиясқа өзімді жерге түсіруін өтіндім. Қармен бұрын талай рет жалаңаяқ жүгірген болатынбыз… …Бір күні үш күндік үзілістен соң біз Ілияспен көшеде кездесіп қалдық. Ол тапсырма алып, сот мекемесіне келе жатыр екен. Ілияс маған кешеден бері нәр татпағанын айтты. Өмірдегі ең қымбат адамыма еш көмек көрсете алмағаныма қатты қиналдым. Сот ғимаратына жақындап келгенімізде үй сылап жатқан әйелдерді көрдік. Олардан сәл ары таман көше ортасында үлкен жасыл қарбыз жатыр екен. Мен солай қарай тұра жүгірдім. Жақындағанда оның қарбыз емес, резеңке доп екеніне көзім жетті. Олжа! Бұрын-соңды бізде доп болып көрген емес. Аштықты ұмытып, сол арада доп ойнап кеттік. Сот ғимаратының қақпасынан еңгезердей адам шықты да, айқай салып бізге қарай жүгірді. Мен қорыққанымнан допты тастай сала, Ілияспен бірге зыттым. Ол бізді өкшелеп келеді. Қаладан ұзап шыққанда шаршап тоқтадық. Әлгі адам бізді қуып жетіп, желкемізден басты. Шаршағаннан құр сүлдеріміз қалған және қатты қорқып кеткен бізді қалаға дедектетіп алып келді. Содан кейін ол бізді ұрған жоқ, бірақ «доп ұрлағандарың үшін түрмеге отырғызамын» деп қорқытты. Менің допты ұрламағанымды, оны тауып алғанымды және сол жерге тастап кеткенімді есепке алмады. Түрмеге отырғызамын деген сөзіне шынымен сеніп қалдық. Ақыры, ол бізді сот үйіне алып кірді. Сол жердегі әйелдер допты тауып әкеліп, бізге араша түсіп, аман алып қалды. Әлгі дәу неме бізге «бұрама кәмпит» беріп босатты. Міне, Раунақ аға осылай депті. Біз елімізге есімі танымал жазушы Қабдеш Жұмаділов ағамыздың үйінде болғанымызда ол кісіден Ілияс Есенберлиннің туған інісі Раунақ Есенберлин жайлы әңгіменің шетін сұрадық. «Інісін екі мәрте көрдім. Есенберлиннің 70 әлде 80 жылдығында келіп кеткені бар. Мәскеуде тұрған болуы керек. Ол – ғылым докторы, өз саласының талантты маманы. Арғы жағын білмедім», – деп қайырды ағамыз. «Ілекеңнің ең бірінші өлеңін мен жарияладым» Шәрбану ҚҰМАРОВА, жазушы: – Ол кезде (1962 жыл) қазіргі «Егемен Қазақстан» газетінде әдеби қызметкер едім. Есіктен күйі қашқан, салпаңдау киінген, ескірген пиджакпен біреу кіріп келді. Таныстық. Кейін білдім, ол сол шақта «анау» жақтан келген екен. Жеті-сегіз өлеңін алып келіпті. Бас редактормен кеңесіп алған соң, Ілияс ағаның өлеңін ең бірінші болып аға газетке жарияладым. «Қаһар» романы баспадан шыққан соң жазушы ағамыз құлпырып шыға келді. Романы көптеген тілге аударылды. Су жаңа көйлек, қымбат кәстөм киді. Айтайын дегенім, Есенберлин сонда маған не үшін ұрысты?! Менің қырғыздар арасында достарым бар болатын. Сондағы достарымның бірі маған хабарласты да: «Қаһар» сұмдық роман екен, қолымыз жетпей жүр. Бір данасын бізге салып жіберсең, алғысымыз шексіз», – деді. Кітапты мен беріп жіберсем, оны қырғыздар өз тіліне аударса керемет қой. Ілияс ағамен кездесе қалсам, мақтанып айтам ғой. Есеп осындай. Ол кісінің ойы басқаша екен, ұрсып-ұрсып тастады. Есенберлинге көп көмектескен Дінмұхамед Қонаев еді. Ол тарихи кітаптарын ұзақ уақыт шығара алмай жүрді. Ыңғайы келіп, Қонаевқа жолыққан соң кітаптары шетінен басылды. Өзім «Жазушы» баспасында жиырма жылдай редактор болдым. Қолжазбаның неше атасын көрдік. Жауапкершілігімдегі жұмысты істедім. Қабдеш Жұмаділов «Есенберлиннің романдарының көркем тұстарын, стильдік олқылықтарын мен толықтырдым» депті, иә, Қабдештің редактор болғаны рас. «Мен ол кісімен жақын араласқан жоқпын. Бірақ, мынаны айтып берейін», – деген Шәрбану әпкеміздің әңгімесі осы еді. Жазушы Бекежан Тілегеновтің «Тұйық өмірдің құпиясы» кітабынан: «Тарих әшкерелеген бір өлікті қайта тірілтудің қаншалықты қажеті болды?» Сәбит МҰҚАНОВ, жазушы: – Есенберлиннің кітаптарын тез шығаратыны сонша, тіпті оқып та үлгере алмайсың. Өз басым қолтаңбасын жазып, сыйлаған кітаптардың бәрін оқып жүрмін. Есенберлин маған кітабын сыйлаған емес. «Хан Кенені» орыс тілінде оқып шықтым. Кітап біршама жаман жазылмаған. Кенесары – бүкілодақтық масштабта әшкереленген адам. Ол туралы қаулы осы уақытқа дейін бар күшін әлі жойған жоқ. Осыдан кейін мұндай кітаптың қалай жарық көргеніне қайран қаламын. Тарихта екі Кенесары болған жоқ, біреу-ақ болған. Ендеше, Қазақстан КОК бұл кітаптың шығуына неге рұқсат берді? Кенесарының іс-әрекетіне көзқарас, қатынас біреу-ақ болуы керек. Оның іс-әрекеті Россияға жат, қарсы жүргізілді. Ал біздің Орталық Комитеттің қолдауымен осындай адам туралы кітап шығып отыр. Жұрт жабылып осы кітапты оқып жатыр. Біраз адамдар, студенттер ұлтшылдық ұрандар көтеріп жүр. Біз хандарды мақтауға неге жол беріп отырмыз? Әрине, ескіні жазуға мен қарсы емеспін, бірақ хандық құрылысты мадақтаудың қаншалықты қажеті бар еді? Халықтардың арасын ашып, араздастырған, тарих әшкерелеген осы бір өлікті қайта тірілтудің қаншалықты қажеті болды? Бұл кітап жастарға керісінше әсер етіп, ұлтшылдық сезімін өршіте түседі. Жазушының жалпы тарихқа көзқарасы түзу емес. Ал бұл жақсылыққа әкелмейді, зиянын тигізеді. Сіз – инженерсіз. Тарихтан гөрі өзіңіз жақсы білетін өндірісті жазбайсыз ба? Ханның сізге керегі не? «Мен бұған қатты ренжідім» Ғабит МҮСІРЕПОВ, жазушы: – Ілияс Есенберлиннің кітабы туралы әртүрлі пікір, талас туып жатыр. Бұл әдебиетіміздің бүгінгі мәселелері жөнінде әңгіме қозғауға жақсы себеп еді. Осы тұрғыдан келіп әдебиеттегі қандай құбылысты қолдап, қандай кемшіліктерден арылу керек екенін айтып, қазіргі жағдайға баға беруге болатын еді ғой. Бірақ, біз соған бара алмадық. Жұрт оның орнына дау-жанжал, сенсация күтіп, өрекпіп, дүрліге жөнелді. Мен мұны «саяси мещандық» деп айтар едім. Одақ бұл талқылауды менің келісімімсіз белгіледі. Одақ арнайы тізім құрып, өз адамдарын ғана жинады. Бұл – жабайылық дер едім. Күні бұрын белгілеген 40-50 шақты адам ғана жиналған. Мен бұған қатты ренжідім. Осылай істеуге бола ма? Бұл талқылауды ұйымдастырушы – Есенберлиннің өзі. Кітапта кемшілік жоқ емес, бар. Тарихи деректерді пайдаланудың айыбы жоқ. Әлі пісуі жетпеген шала материал нағыз шебер суретшінің қолына тисе, рухани дүниеге айналары даусыз. Кітапта осы жағы жетіспей жатқан сияқты… «Есенберлин белгілі, беделді жазушы емес» Хамза ЕСЕНЖАНОВ, жазушы: – Одақтың екінші басшысы беделді, белгілі жазушы болуы керек. Есенберлин ондай жазушы емес. Өз кітабын тезірек өткізіп, бастырып жіберуге қабілеті мол. Одақтың қазіргі жағдайы бәрімізді де толғандырып отыр. Жазушылар ұйымына басшылық сапалы, дұрыс жүргізілмей келеді. Есенберлин өзін-өзі сыйлыққа ұсынады. Ал біз оны неге білмейміз? Осының бәрі үнсіз, жасырын жасалады. Оның соңғы романын мақтай алмаймын. Мен Мүсіреповтің пікіріне қосыламын. Арнайы комиссия құрудың қажеті жоқ еді. Талқылауды еркін өткізу керек еді. Одақтағы бар әңгіме қазір тек жүзге бөлудің төңірегінде өрбіп жатыр. Әсіресе, Есенберлиннің романынан кейін осы ауру асқынып кетті… Жазушы Павел Косенконың «Жан сырым» кітабындағы естелігінен: 27 күнде жазылған роман – Ілияс Есенберлин асықпай-саспай бір жұмыс күнінде сан алуан шаруа бітіріп үлгеретін. Ал кешкі сағат алтыдан кейін І. Есенберлин директорлықтан «түсетін». Кешкісін, не демалыс күндері қызмет бабымен соғылатын қоңырауды ол жек көретін. Тіпті дүние аударылып жатса да. Өйткені бұл уақытта ол директор емес, жазушы болатын. Қызық еді. Бірде «Осы кісі қай жерде жүріп осыншама кітап жазды» деген ой түрткімен сұрап едім, Ілекеңнің айтқаны: – Үйге келемін, шай ішемін, сосын ұйықтаймын. Сағат ондарда үйдегілер сабырлана бастайды. Сосын мен столыма отырып, түнгі 3-4-ке дейін жазамын. – Демалыс күндері де ме? – Жоқ, демалыс күндері мен аз жұмыс істеймін. Бізде, қазақ­­тарда қонаққа бару, достармен араласу деген салт бар ғой. – Сонда бір түнде қанша жазып үлгересіз? – 20-30 бет. «Көшпенділер» трилогиясының бір романын Ілекең бір айда (қаңтарда) жазды. Оның ішіндегі 4 күні жақын досы – дарынды жазушы Қапан Сатыбалдиннің қайтыс болғандағы шаруаларына кетті. Ай емес, 27 күнде жазды. «Есенберлин орысша оқыған» Қабдеш ЖҰМАДІЛОВ, жазушы: – Есенберлиннің арқа сүйер достары болды, бірақ жаулары да аз емес-ті. Оны сол уақыттағы қатарлас жазушылар мойындағысы келмеді. Оны «жетім» деді, мектепте, оған қоса институтта да «орысша оқыған» деп шеттетті. Ілиястың жолы болғаны –Д.Қонаевпен арадағы достығы. Қонаев Балқашта қызметте жүргенде Есенберлин оның қол астына барып, тәжірибеден өтеді. Ол кезде тау-кен мамандары аз болғандықтан, екеуі аға-іні болып сыйласып кетеді. Содан Есенберлин соғысқа кетіп, ол жақтан жарақат алып оралады да Орталық Комитетке қызметке орналасады. Қонаев бұл уақытта үкімет басшысының орынбасары болып жүрген еді. Екеуінің жолы тағы да түйіседі де, қайтадан араласа бастайды. Бірақ, Қонаев осы кезде өрлейді де, Есенберлин құлдырайды. Оған себеп Ілиястың жары Диляр апай 1937 жылы атылып кеткен белгілі заңгер, Қазақстанның әділет министрі болған, «халық жауы» атанған Хамза Жүсіпбековтің қызы еді. Қазақ – арызсыз жүре алмайтын халық. «Халық жауының қызын қалыңдыққа алғаны үшін» ол өзіне дұшпан тауып алды. Ол аздай, Ілияс сол кезде көріне бастаған еді, қатарластары оны көре алмай, қарсы арыз жазып, қызметінен босатты. 1967 жылы сәуір айында «Жазушы» баспасына Ілияс Есенберлин директор болып келіпті» деген хабар дүмп ете түсті. Жаңалыққа біреу сенді, біреу сенбеді. Рас екен. Көп жылдар қуғын көріп, әр жерде есік қақты боп жүрген Ілияс Есенберлиннің бұлайша аяқ астынан республикадағы бірден-бір әдеби баспаға директор болып шыға келуі қалам ұстап жүрген қауымды дүрліктіріп тастады. Кейін бір оңаша әңгіме үстінде Ілекеңнен осы жайды сұрағаным бар. Сөйтсек, мәселе былай болыпты: Қазақстан Компартиясының бірінші хатшысы Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев Ілекеңді жас кезінен біледі. Екеуінің де мамандығы – тау-кен инженері. Алайда, намысқой Ілекең Қонаев ҚКОК бірінші хатшысы болып тұрған кезінде де алдына барып жәрдем сұрамапты. Содан екеуінің кездейсоқ кездесіп қалуының сәті киностудияда өтеді. Бір күні республика басшысы киностудияны көрмек болып, аралап жүргенде, кенет топ кісінің арасынан Ілекеңді көріп қалып, өзі тоқтатып амандасыпты. – Ау, Ілияссың ба? Барсың ба бұл дүниеде? Өзің мүлде көрінбей кеттің ғой?! – дейді Қонаев оның бас-аяғына көз жіберіп. – Ой, Димеке-ай, әңгіме көп қой! Қайсыбірін айтайын?! – дейді Ілекең тар жерде артық сөзге бара алмай. – Онда маған бір келсеңші. Әңгімелесейік, – дейді Димекең. Дереу көмекшісіне бұрылып, тапсырма береді. Есенберлин көп кешікпей Қонаевтың қабылдауында болып, ескі таныстар ұзақ әңгімелеседі. Осы отырыста Ілекеңнің болашақ қызмет орны сөз болады. – Сен осы баяғыда филармонияны басқарған жоқ па едің? Әріптестердің жағдайына қанықсың. Опера-балет театрына директор болып барсаң қайтеді? – дейді Димекең алғашында. – Қыз-қырқынмен оңай тіл табысатын баяғы заман өтті ғой! – деп Ілекең күлген көрінеді. – Менің әрі әдебиетші екенімді білесіз. Жазған, жазайын деп жүрген көп дүниелерім бар. Маған одан да «Жазушы» баспасын беріңіз! – дейді қолқа салып. Тілек екі қайталанбапты. Тиісті жерге бірден бұйрық түскен көрінеді. «Қолжазбаларын үйде отырып қарайтынмын...» – Әдебиетте қай жағынан олқы соғып жатқанын Ілекеңнің өзі де сезетін. Жалған намыс, өзімдікі ғана жөн дейтін өркөкіректік ол кісіге жат еді. «Көшпенділердің» қолжазбасын маған алғаш ұсынып тұрып: – Мен өзі, шынымды айтсам, қаланың жатағымын. Аласапыран кезеңде туып-өстік те, қазақтың байырғы тұрмысына көз қанықтыра алмадым. Сондықтан, менің жазбаларымда қазақтың киіз үйі мен жасау-жиһазына, сауыт-сайман, ат-көлік, ер-тұрманына байланысты дәлсіздіктер кетуі әбден мүмкін. Соларды мұқият қарайтын бол. Ал сөз, сөйлем жағын батыл түзетуіңе болады, қолыңды қақпаймын, – дегені есімде. Мен, мүмкіндігінше, ағамыздың осы сенімін ақтауға күш салдым. Өйткені, біз Ілекеңнің жас достары, Есенберлиннің қаламгерлік құдыреті сөз-сөйлемнің әдемілігінде, тіпті тіл байлығында да емес, оның көтеріп отырған тақырыбының ауқымдылығында, әлі ешкім ат ізін салмаған тарих қатпарын батыл ақтаруында екенін, сол арқылы ұлттық сананы оятқанын жақсы білеміз. «Бір аяғы екінші аяғынан екі-үш сантиметр қысқа еді...» – Жас кезінде өмірдің теперішін көп көрген, соғыста ауыр жараланған Ілекеңнің денсаулығы бұрын да мықты болмайтын. Оның неге бір жағына сәл қисайып жүретін себебін кейін білдік. Соғыста оқ тиіп, пышаққа түскен оң аяғы сол аяғынан екі-үш сантиметрдей қысқа еді. Бұған енді шығармашылықтың ауыр азабы қосылды. Жан аялап, бой күту, курортқа бару дегенді ол ұмытқалы қашан?! Өмірінің соңғы жиырма жылында оның қаламынан он үш роман дүниеге келіпті. Бұл – тек алыптардың қолынан ғана келетін шаруа. Әйтсе де, Ілекең әлі тың еді. Қанша қажып жүрсе де, жаңа кітабы шыққан сайын қырандай сілкініп, қайраттанып кететін. Меніңше, жазушының жүйкесін жұқартып, өмірден ертерек кетуіне себеп болған нәрсе мынау: Бастаған шығармасын жазып біткенше, жазылған кітабы жарық көргенше тағат таппайтын Ілекең «Мұхиттан өткен қайық» атты романын қанша күш салса да, шығара алмай-ақ кетті. Бұл – сол кезде билік басында отырған бюрократиялық жүйені жеріне жеткізе әшкерелеген шығарма еді. Кітаптың жарыққа шығуына сол кездегі белсенділер қарсы болды. «Тағы да өз алауыздығымыз…» – Содан кейінгі бір шырғалаң шаруа: Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы орысша шығып болған соң, Лениндік сыйлыққа ұсынылған. Ілекең бұл жолы сыйлық алмаймын деп ойлаған жоқ. Басқаларымыз да зор үміт арттық. Өйткені, ол жылдары бір халықтың төрт ғасырлық шежіресін қамтыған мұндай шығарма КСРО көлемінде жоқ болатын. Ал соңғы турға дейін Ілекеңмен таласып келген грузин жазушысы Нодар Думбадзенің жұқалтаң романы сол кезде әркімдер-ақ жазып жүрген, қатардағы жәй дүние еді. Бірақ, амал не, бірлігі мықты, іргесі берік грузиндер мен қазақтың іштерінен шынашақ айналмайтын, күншіл арызқойлары екі жақтап жүріп, Лениндік сыйлықты Есенберлинге емес, Думбадзеге алып берді. Мәскеу жақтан сәт сайын хабар күтіп жүрген сондай тағат­сыз күндердің бірінде, Жазушылар одағында Ілекеңмен жолы­ғып қалдым. Ағамыздың қабағы пәс, иығы салыңқы екен. – Жүре сөйлесейік. Әңгіме бар, – деді Ілекең мені қолтығымнан алып. Қатар жүрген кісіні қолтықтап алатын әдеті. Сөйтсе, кемтар аяғына сәл демеу болсын дейді екен ғой. Жол-жөнекей сыйлық жайында сөз болды. – Ондағы жағдай мәз емес, – деді Ілекең терең тыныс алып. – Бұрын аппараттағы кейбір адамдардың сөзіне сенбей жүруші едім, кеше сол жақта жүрген комиссия мүшесі Шыңғыс Айтматовпен сөйлестім. Грузиндер Думбадзеге сыйлық әпереміз деп артынып-тартынып Мәскеуде жүрсе, біздің жазушылар менің үстімнен қарша боратып, арыз айдап жатқан көрінеді… – Бұлары сұмдық қой! Сонда не айтады олар? – деймін таң-тамаша болып. – Сол баяғы сарын. «Есенберлиннің кітаптары Қазақстанда қатты сынға ұшыраған. Халық қабылдаған жоқ. Ол хан-сұлтандарды мадақтайды, феодализмді көксейді. Бүлікші Кенесарыны көтермелеп, ұлттар достығына іріткі салып жүр…» деп жаппаған жаласы, жақпаған күйесі қалмаған. Коммунистердің ішінде «ит өліп» жатыр ғой, сол сөздерге иланып қалған секілді… – Арыз жазғандар кімдер екенін білдіңіз бе? Ілекең біразға дейін жауап қатпады. Тек сәлден соң барып: – Олардың кім екені онсыз да белгілі емес пе? – деді баяу күрсініп. – Өздерінен басқа ешкімге болсын демейтін, сол баяғы өзің білетін жікшілдер. Түс мезгілі еді. Ілекең болмай үйге кіргізіп, екеуміз Диляр апайдың қолынан шай іштік. Диляр апай – артық сөзі жоқ, Ілекеңнің қас-қабағына қарап қана отыратын өте ибалы кісі болатын. * * * Тілші түйіні: Қабдеш ағамен аз-кем сұхбатымыз ағамыздың пәтерінде, қонақ бөлмесінде өткен еді. Жеке жұмыс бөлмесіне де алып кіріп таныстырды. Түрегеп тұрып айтқандағысы осы мақаланы қорытындылауға әдемі ой салды. 2015 жыл – Есенберлиннің 100 жылдық мерейтойы. «Үлкен тойға дайындықты бастап та кететін кез келді. Өйткені, Есенберлин – жай ғана жазушы емес, қазақ халқының асыл тарихын қағазға түсірген адам», – деді Қ. Жұмаділов. Алғаш рет 1976 жылы «Көшпенділер» атымен жарық көрген трилогия орыс тілінің өзінде 12 рет басылып, 1,5 миллион тиражбен тарапты. «Көшпенділер» трилогиясы әлемнің 30 тілінде жарық көріп, 50 рет қайта басылған екен. 2005 жылғы есеп бойынша, дүниежүзіне таралған жалпы тиражы – 3 миллион дана. Бұл трилогияның негізінде 2005 жылы «Көшпенділер» атты тарихи көркем фильм түсірілді.

Қанат Тілепберген, «Ақ жол».

«Қар кешіп, сабаққа жалаңаяқ баратынбыз»

Тараз – Алматы – Тараз.