Ежелгі көшпелілер өркениетінде жылқы адамзат тарихындағы ең алғашқы қолға үйретілген жануарлардың бірі саналады. Ғалымдардың пайымдауынша, жылқыны алғаш қолға үйреткен өңір қазіргі Қазақстан аумағына жақын Ботай мәдениетімен тығыз байланысты. Сол кезеңдеақ адам мен жылқы арасында ерекше байланыс қалыптасып, бұл серіктестік мыңдаған жылдарға жалғасты. Қазақ даласында жылқысыз өмірді елестету мүмкін болмағаны да сондықтан.

Жылқы – ерекше сезімтал жануар. Ол адамның көңілкүйін сезіп, дауыс ырғағына қарай әрекет етеді. Зерттеулерге сүйенсек, жылқы тіпті адамның жүзін танып, оны есте сақтай алады екен. Осы қасиеттері үшін жылқыны «адамның қанаты» деп атаған. Қазақ халқы жылқыны төрт түлік атаулының төресі санаған. «Ат – ердің қанаты», «Жылқы – малдың патшасы» деген мақалмәтелдер соның дәлелі. Дәстүрлі қоғамда жылқы байлықтың өлшемі ғана емес, әлеуметтік мәртебенің де көрсеткіші болған. Қалыңмал, құн төлеу, ас беру, бәйге сияқты салт-дәстүрлердің барлығы жылқымен тығыз байланысты.

Жылқы жылы халқымыздың түсінігінде көбіне қозғалысқа, өзгеріске, жаңаруға толы кезең ретінде сипатталады. Көне есепшілер жылқы жылында ел ішінде серпіліс, алыс-беріс, сапар көбейетінін айтқан. Бұл жыл еңбекқор, тәуекелшіл, батыл адамдар үшін қолайлы саналған. Сондықтан жылқы жылын жаңа бастамалар мен ілгерілеудің белгісі деп қабылдаған. 1990 жылғы жылқы жылы халқымыздың санасында жаңғыру мен үміт жылы ретінде сақталды. Ел болашағы туралы ашық әңгіме басталып, ұлттық сана нығайды.

Бұл кезеңде тәуелсіздік идеясы тереңдей түсті, қоғамда еркін ой мен жауапкершілік қатар қалыптасты. Жылқы жылының басты белгісі – алға ұмтылу осы тұста айқын көрінді. 2002 жылғы жылқы жылы ел дамуының жаңа сатысымен тұспа-тұс келді. Экономикада тұрақтылық орнап, әлеуметтік салалар жанданды. Жылқы шаруашылығына бетбұрыс жасалып, асыл тұқымды мал басы көбейе бастады. Ұлттық спорт түрлері қайта жаңғырып, көкпар, бәйге, теңге ілу сынды дәстүрлер кеңінен насихатталды.

Ғылыми тұрғыдан алғанда, жылқы – әлемдегі ең төзімді жануарлардың бірі. Ол бір тәулікте жүздеген шақырымды артқа тастай алады. Жүрегі күшті, өкпесі кең болғандықтан ұзақ қашықтыққа шабуға бейім. Ат үстінде отырып ел қорғаған батырларымыздың ерлігі жылқының күшімен тікелей байланысты. Жылқы сүті–қымыз да халқымыз үшін қасиетті сусын саналған. Қымыздың емдік қасиеті ертеден белгілі. Ол иммунитетті күшейтіп, ас қорыту жүйесін жақсартады, адам бойына қуат береді. Көшпелі өмір салтында қымыз тек тағам емес, денсаулықтың, тазалықтың, берекенің белгісі болған.

Қызықты деректердің бірі – жылқының түстерге байланысты жіктелуі. Қазақтар жылқының түсіне қарап оның мінезін, төзімділігін, тіпті жолға шыдамдылығын болжай білген. Мысалы, қарагер мен торы аттар төзімділігімен, ал боз аттар жүрдектігімен ерекшеленген. Бұл – халқымыздың жылқы психологиясын терең танығанының айғағы.

Бүгінде жылқы тек ұлттық мұра ғана емес, экономикалық және мәдени ресурс ретінде де бағаланып отыр. Ат спорты, туризм, иппотерапия сияқты салаларда жылқының маңызы арта түсті. Әсіресе жылқының адам денсаулығына тигізетін оң әсері ғылыми түрде дәлелденіп, ерекше қажеттілігі бар балаларды оңалтуда кеңінен қолданылуда. Қорытындылай келе, жыл иесі – жылқы тек күнтізбедегі атау емес, ол – қазақ болмысының айнасы. Жылқыға деген құрмет – өз тарихымызға, мәдениетімізге, рухани тамырымызға деген құрмет. Қасиетті жылқы жылы халқымызға қозғалыс, береке мен жаңа мүмкіндіктер әкелсін.

Мақпал СҮЙІНБАЙ