Ата-бабалар салған сара жол бойынша құдалық әуелі жігіт жақтың қызы бар үйге ең жақын 2-3 ағайынымен құда түсіп баруынан басталады. Егер сөздері жарасып, жігіт пен қыз бір-бірін ұғынысып, екі құда уәделессе, әуелі қыз ұзатылып, жігіттің ауылында үйлену тойы өткеннен кейін екі жақ бір-бірін шақырысып, құдалық жасалады. Енді кейінгі кездері қызға құда түсіп барған сәтте құдалық тойы бірге атқарылып жүр. Әлі қыз үйінен ұзатылып, қалыңдық атанып, ақ босағасын аттамай жатып, құдалық жасаған жөн бе? Әуелі қыз құтты орнына қонғаннан кейін екі жақ бір-біріне үйін көрсетіп, шақырыспаушы ма еді? Осы сұрақтарға жауап іздеп, құдалық дәстүрінің ертедегісі мен қазіргісін және еліміздің әр өңіріндегі салт турасында іздестіріп көрдік.

Халқымыздың дәстүрі мен өнерін дәріптеп, жоқ-жітігін түгендеп жүрген өңірдегі Ш. Мұртаза атындағы Руханият және тарихтану орталығының «Дәстүр және өнер» бөлімінің қызметкерлерінен қозғаған ойымызды сұрадық. Бөлім меңгерушісі Назым Қожамар халқымыздың бастапқыдағы салты уақыт өте келе әр кезеңде түрлі себептермен өзгеріске ұшырағанын этнограф ғалымдардың тұжырымына сүйене отырып айтып берді.

– Өсіп-өнемін деген қазақ құдаласуды да мүмкіндігінше алдын ала жоспарлаған. Сондықтан да «бел құда», «бесік құда» деген серттесу дәстүрлері ертеректе кеңінен тараған. Этнограф ғалымдардың зерттеуінше бұл дәстүрлер өткен ғасырдың 60-70 жылдарында сиреп, кейіннен мүлде қолданыстан шыққан. Тәуелсізді калғаннан кейін ара-тұра жақсы досжекжаттар құдаласамыз деген ниетпен, өз балаларына ұсыныс ретінде айтып, жастар қабыл көрген жағдайда ғана құдаласудың бұл дәстүрі жүзеге асқан. Ер жеткен ұлына қыз таңдау – әрбір ата-ананың алға қойған басты мұраты. Егер ұл мен қыз әлі жас болса немесе әлі дүниеге сәби келмей жатып бір-бірін жақсы білетін, дос, жолдас, дәрежелері тең адамдар бірінікі ұл, бірінікі қыз болса, құда болуға келіскен. Мұны «атастыру» деп атаған. Тумаған балаларымен құдаласу «бел құда», бесіктегі балалары бар кісілердің құдаласуы «бесік құда» деп аталады. Кейде қызын алып отырған құда өзінің қызын құдасының баласына беріп, қарсы құда болады. Қазақта бір-екі рет қайта құда болуды «сүйек жаңғырту» деп атайды. Қазақта кез келген нәрсені ыммен түсіндіретін ерекшелік бар. Қызы бар үйге ниетін төтесінен айтпаған. Оны Бізшаншар, Қамшы ілу дәстүрлерінен аңғарсақ болады. Олардың мәні бір. Тек қолдану географиясы, кейде кезеңі де ажыратады. Бүгінде ол салттар көнеріп, жастар өз теңін өздері тауып, ата-аналарын қауыштырып барып, екі жақ құдаласуды сөз етеді. Құдаласу – ата-аналардың қалыңмал, той мәселелерін өзара келісе отырып шешуінің кілті. Қызға құда түсерден бұрын жігіт жақтан жаушы келеді. Қыздың әкесі жігіт жақтан келген жаушының иығына шеге шапан жапқан. Шеге шапан – қыз бен жігіттің әке-шешесі келісімге келген соң бірбіріне жасалатын сыйлық. Шеге шапан деген жаңа шапан деген мағынаны білдіреді. Қазір бұл оңтүстік өңірлерде тәтті шайға шақыру деп аталып жүр. Әдетте «тәтті шай» қыз алып қашқан жағдайда орын алады. Бұрын-соңды таныс болмаған құда-жекжат бір-бірін көреді, шай ішіп, құйрық-бауыр тартып бауырласады. Екі жақтың жақындары жиналады. Бұл шақырудың мақсаты – туысқан болғандықты білдіреді, туыстық байланысты нығайтады. Әрине, бұл салт сол кездегі тұрмыстық жағдайларға байланысты пайда болған деуге болады. Екі жастың келісімімен қызды алып қашты есебінде жігіттің үйіне әкелген соң, оған дейін құдалардың танысуы жүрмеген соң, орнын басар рәсім ретінде туындағанын аңғарамыз. Ал қазір екі жақтың туыстары танысып, табысып, келісу үшін бас қосатын жиынын «тәтті шай» деп жүр. Ал алып қашу емес, дәстүрлі құдаласуда жігіт әкесі қыз жаққа қарғыбау береді. Мұндағы қарғыбау беру дегенімізге қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде «Құда түскен адамның болашақ келінін иемденгенінің белгісі болсын деп қолына тағатын білезік, не мойнына алқа тағу рәсімі» сипаттама берілген. Яғни, құдаласудың серті жасалып, өзгенің көзі түспесін, біліп жүрсіннің белгісі ретінде берілетін сый. Бұған ұқсас қызға үкі тағу дәстүрі де бар. Біріне-бірі ұқсас дәстүрлердің жиі кездесуі олардың жасалатын, ұстанатын аймағына қарай немесе құдаласатын адамдардың дәулетіне қарай берілетін сый деп те айтқан жөн шығар. Мұндай сый кей өңірде үкі тағу деп те аталғанын зерттеушілер еңбегінен көреміз. Қазақтың құдаласуы әдетте үкі тағу дәстүрінен басталады. Тіпті бесікте атастырылған күннің өзінде де үкі тағу рәсімі жасалады. Қыздың бас киімінде үкі болса, жігіттер оның атастырылғанын, басы бос емес екендігін түсінген. Ал қазір үкіні қыз ұзатуда таратып, ырымдап та беріп жүрміз. Бұл да жоқтан бар жасағыш маркетингтік айланың бірі деп білемін. Өйткені не сыйларымызды саудагерлер ұсынып, «креативті идеяны» саудасын жүргізу үшін жасайды. Сөйтеді де айды аспаннан бір-ақ шығарады. Қазіргі таңда үкі тағу, қарғыбау беру дәстүрлері заманына қарай ыңғайланып «сырға салу» дәстүрімен алмастырылды. Этнограф ғалымдар бұл алмасу шамамен 1980-1990 жылдары пайда болған деседі. Бұл дәстүрдің мәні қазір еуропаланып, сақина тағып, ниет білдірумен жаңарып отыр. Қыз айттырылғаннан кейін, көп ұзатпай екі жақтың келісімімен құда түсіп барып, болашақ келінді сән-салтанатымен алып қайтады. Қызды алуға бес не жеті, кейде одан да көп адам келеді. Мұның ішінде бас құда, құдалар, күйеу жолдас болады. Келген құдаларды қыз жағы түрлі ойындармен сынап, сол арқылы ойын-сауық өткізген. Тіпті, қыздың жеңгелері құдалардың бетіне ұн жағып, әйел киімін кигізіп, ауылауылға қолынан ұстап жетелеп жүреді. Осылайша әзіл-қалжыңмен күлісіп, құдаларға құйрық-бауыр асатады. Арнайы ас табақ әзірлеп, дәстүрлі тағамдарын ұсынады. Жігіт жақтан келген құдалар қалауынша ыдысын бос қайтармай, ақшалай сыйын салады. Жоғарыда аталған рәсімдер сырт көзге, қазіргі адамдарға ерсі көрінгенімен, сол заманның өз қызығы ретінде қабылданды. «Қызы бардың назы бар» деп мұндай келемежге жігіт жағы көніп, бірге күліп, бірге ойнап, тіпті жеңістік бермей, асырып түсіп, сыйласуды мақсат еткен. Бұл – бірінбірі енді танып жатқан құдалардың қандай адамдар екенін білудің бір амалы десек, қателеспейміз. Бұл рәсімдер де көнеріп, бүгінде тек «ұн жағар» рәсімі ғана сақталып, кәдесін жасайды, – дейді аталған бөлімнің меңгерушісі Назым Қожамар.

Ал көпті көрген қариялардың бірі, еліміздің біраз өңірлеріне құда болып барып, әр аймақтың дәстүріне куә болған Сәрсенбай Мыңбаев сыйластықтың ең шыңы деуге тұрарлық құдалықты жас отбасының баянды бақытына бастаған жолын бұзуға болмайтынын айтады.

– Құдаларды әлеуметтік жағдайына қарай, жас ерекшелігіне немесе басқа жағынан да бөліп, жаруға болмайды. Құдалықтың басты мақсаты – серттесіп, шаңырақ көтеріп, болашаққа бірге қадам басқан екі жұптың бақытын көздеу, екі елдің де тілеулесі болу. Екі жастың тағдырын қосып, отауласуы ең әуелі қызға құда түсіп барудан басталады. Сол жерде келісім жасалып, қалыңмал, кәделер, той күні ақылдасып, белгіленеді. Содан соң қыз ұзатылып, күйеу жігіттің үйінде үйлену тойы өткеннен кейін ғана екі құда бір-бірін ең жақын ағайындарымен бірге шақырысып, бір-біріне ауылелін, өз үйінің төрін көрсетеді. Батыс өңірінде қыздың әке-шешесі ұлдың үйіндегі үйлену тойына бармайды, оған тек қыздың жеңгелері, әпкесіңлілері, құрбылары барады. Үйлену тойынан кейін болатын құдалықта қалыңдықтың ата-анасы, жақын туыстары қызының қайын жұртымен танысады. Солтүстік өңірдегі құдалардың айтуы бойынша, ол жақта «дорба шоу» деген болады екен. Яғни, онда құдағи, құдашаларға берілетін сый-сияпаттар салынып, таратылады. Ол жақтың тағы бір ерекшелігі – жаңа құда мен құдағиды кілемге отырғызып, көтеріп, тербейді. Бұл құдаларымызды хан секілді көтеріп, сыйласамыз деген жоралғылары екен. Осы құдаласу, қыз ұзатудың қазіргі орындалып жүрген салтына қатысты өз ойымды айтқым келеді. Қазір «ұзатылатын қызды түнгі сағат 24.00- ге дейін шығарып салу керек» деген ұғымның еш мәні жоқ. Сосын, қыз ұзату тойында арақ-шарап тұрған дастарқанға «өлі-тірі осы, ауыз тиіңдер» деп бір кесек ет немесе жілік әкелгенді де көріп жүрміз. Бұл жаңсақ. Өлі-тірі қыз ұзатылмай тұрып, ұлдың әкесі қыз жаққа бір малын арнап әкеледі. «Өлі» дегені – сол ауылдың дүниеден өткен жақындарына Құран оқу үшін, ал тірі дегені көзі тірі жақындарына той дәмі болсын деген ниет. Яғни, ол қыз ұзатылмай тұрып әкелініп, ауыл адамдарына таратылуы керек. Қазір отыздан асқанша үйленбей жүрген жігіттер мен тұрмысқа шықпаған қыздардың қатары көбейіп бара жатқанын да ескерте кеткім келеді. Сүр бойдақтық пен оң жақта отырып қалу – халқымыздың болашағы үшін қауіпті. Табиғатынан адам ұрпақ жалғап, өсіп-өну үшін жаратылды емес пе? Бұл қозғалып отырған мәселе кешегімізді екшеп, бүгінімізді түзеп, ертеңімізге дұрыс бағыт алу үшін өте күрделі деп ойлаймын, – дейді облыстық ардагерлер Кеңесінің жанынан құрылған Әкелер Кеңесінің төрағасы Сәрсенбай Мыңбаев.

Мақаланы жазу барысында еліміздің шығыс, батыс, орталық, оңтүстік, солтүстік өңірлеріндегі құдаласу дәстүрін салыстырып көрдік. Барлық аймаққа ортақ салт – екі жастың шаңырақ көтеруі құда түсіп, қыз айттырып, сырға салудан басталатыны. Ал айырмашылық отау тігу тойында сый-сияпат беру және үйлену тойына қыздың жақындарынан кімдердің баратыны жағында ғана бар. Кейінгі кездері құда түсіп келгенде бірден құдалық тойын жасау – қазіргі нарық заманындағы шығынды азайтудан туса керек.

Алайда келер күнді болжау адамның қалауына берлімегенін ескеріп, әуелі ұзатылар қыздың аманесен өз жұртына барып, ақ босағасын аттап, келін атанғанын көргеннен кейін құдалық тойын жасаудың мәні зор. Ертедегі ата-әжелеріміз де «Қызымыз аман-есен өз жұртына барып, судай сіңіп, тастай батсын» деген ниетпен құдаларын тойдан соң шақырып, төрін көрсеткен болар. Уақыт ағымы қалай өзгерсе де, нарық қалай құбылса да астарында терең маңызы бар салтымызды сақтасақ, сүрінбейміз.

Қамар ҚАРАСАЕВА