Оқу-ағарту министрлігінің мәліметі бойынша, 2020 жылы еліміздегі оқушылар саны 3,5 миллион баланы құраған еді. Бүгінде Қазақстанда 3,9 миллион бала оқитын 7859 мектеп бар. Бұл туу көрсеткіші мен ішкі көші-қонның өсуі оқушылар санының өсіп жатқанын аңғартады. Оның ішінде 3 мыңға жуық мектеп бір ауысымда, 4,7 мыңы екі ауысымда, 106 мектеп (жалпы санының 1,3 пайызы) үш ауысымда білім береді. 2020 жылғы мәліметтер бойынша, қала мектептерінде 2 миллионға жуық оқушы, ауыл мектептерінде 1,5 миллионға жуық бала білім алған. Бүгінде қала мектептерінде 2,3 миллион оқушы, ауылда 1,5 миллион бала білім алуда. Осылайша, студенттер санының да тұрақты өсуі байқалады. Сондай-ақ, ауылдық жерлермен салыстырғанда қалалық жерлерде өсім көбірек екенін аңғару қиын емес. Дәл осы деректерге сүйенсек, 2020-2023 жылдар аралығында елімізде 40-қа жуық апатты және 250-ге жуық кірпіштен салынған мектеп болған. Қазіргі уақытта олардың саны 54-ке жетті. Олардың көпшілігі Батыс Қазақстан және Қызылорда облыстарында орналасқан.

2023 және 2024 оқу жылында өңірлерде 137 мың оқушы орны бар 165 мектеп есігін айқара ашып, 12 апатты және 29 үш ауысымды мектептің мәселесі шешілді. 224 мектепте күрделі жөндеу жұмыстары аяқталып, тағы да 1000 ауыл мектебінде күрделі және ағымдағы жөндеу, пән кабинеттерін жабдықтау, мектеп жиһаздарын, асханаларды, кітапханаларды жаңарту, қауіпсіздік жағдайын жақсарту сынды жеті бағыт бойынша жаңғырту жұмыстары жүргізілуде.

Айта кетерлігі, соңғы үш жылда елімізде 435 мың оқушыға арналған 689 мектеп пайдалануға берілген. Оқу-ағарту министрлігінің мәліметінше, қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы студенттік орын тапшылығы 260 мыңды құрайды. Бұл құбылыс ірі қалалар мен жақын орналасқан агломерацияларда – Астана, Алматы, Шымкент қалаларында, сондай-ақ Түркістан және Алматы облыстарында байқалады. Ресми болжамдарға сәйкес 2027 жылға қарай елдегі балалар саны 8 миллионға жуықтайды. Туу көрсеткішінің өсуіне, урбанизация мен ішкі миграцияның қарқын алуына, ғимараттардың тозуына байланысты 2026 жылға қарай болжамды орын тапшылығы 1117 адамды құрамақ.

Мемлекет басшысының 2022 жылғы Жолдауында алғаш рет жарияланған «Жайлы мектеп» ұлттық пилоттық жобасы оқушылар орнының тапшылығын, апатты мектептер мен үш ауысымды білім беруді жоюға ғана емес, сонымен қатар мектептердің материалдық-техникалық базасын жақсартуға, балалардың шығармашылық және интеллектуалдық қабілеттерін дамытуға ықпал ететін кеңістік құруға бағытталған. Сондай-ақ жоба қала мектептерінде де, ауыл мектептерінде де заманауи оқу жағдайларын стандарттауды, балалардың сапалы білімге қол жеткізудегі теңдікті қамтамасыз етеді деп күтілуде. Қазіргі заманғы технологиялар мен коммуникациялар көп жағдайда ауыл оқушылары үшін қолжетімсіз. Бұл жалпы білім сапасына теріс әсер етеді. Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің биылғы дәстүрлі Жолдауында көзге көрінетін және еленбейтін кедергілерге қарамастан бұл ұлттық жоба соңына дейін жеткізілетінін, нәтижесінде 2025 жылдың аяғына дейін 217 мектеп пайдалануға берілетінін атап өтті. Ал 208 мектептің құрылысын «Samruk–Kazyna Construction» АҚ-ның бірыңғай дирекциясы бақыламақ. Қалған сегіз мектептің құрылысы жергілікті атқарушы органдар арқылы мемлекеттік-жекеменшік серіктестіктердің қаржысына тұрғызылмақ.

Сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне қатысты сарапшылар мен қоғамның сынына қарамастан, жобаны іске асыру сәтті жалғасып, бүгінде алғашқы жетістіктерге де куә болып отырмыз. Мысалы биыл Ақмола, Қарағанды, Алматы және Жамбыл облыстарында, Астана мен Алматы қалаларында 26,2 мың орындық 18 мектеп пайдалануға берілді. Жыл соңына дейін тағы ондаған білім ошақтарын ашу жоспарлануда. Осы ретте Жамбыл облысына айрықша тоқталғанымыз жөн. Әулиеаталықтар үшін биылғы жаңа оқу жылы ерекше басталды. Себебі облыста «Жайлы мектеп» ұлттық жобасы аясындағы мектептердің ең алғашқыларының құрылысы аяқталып, Байзақ ауданы Сарыкемер ауылындағы 600 орындық №7 орта мектебі ел игілігіне берілді. Жалпы аталған жоба аясында облыс бойынша 12 мектеп салу жоспарланған. Байзақ ауданында 1, Жамбыл ауданында 1, Қордайда 3, Меркі де 1, Шуда 2, Тараз қаласында 4 мектеп пайдалануға берілмек. Оның ішінде ағымдағы жылы 6 мектеп ашылса, 2025 жылы 6 мектеп пайдалануға беріледі деп жоспарланып отыр. Байзақ ауданындағы жайлы мектеппен қатар, Тараз қаласында да екі мектеп оқушылар игілігіне берілді. Атап айтсақ, Тараз қаласының Арай алқабындағы 600 орындық №63 және Казарма алқабындағы 180 орындық №65 орта мектептерінде алғашқы қоңырау соғылды. Облыс әкімдігінің білім басқармасы басшысының орынбасары Ләззат Қызылқұлованың айтуынша өңірде тозығы жеткен мектеп мәселесі толығымен шешілген.

– Биыл 3 мектептің ғимараты жаңадан пайдалануға беріліп, тозығы жеткен мектептердің мәселесі шешілді. Олар Қордай ауданының Бәйтерек ауылындағы №45 орта мектебі, Меркі ауданының Аспара ауылындағы №2 Аспара орта мектебі мен Сарысу ауданының Маятас ауылындағы Д.Сенбин атындағы орта мектебі. Айта кетейік, Қордай және Меркі аудандарындағы жаңа білім ордалары 150 орындық болса, Сарысу ауданындағы мектеп 50 орынға шақталған. Сонымен қатар, биыл өңірдегі 96 білім нысанына ағымдағы жөндеу жұмыстары жүргізілді. Білім алушыларды қауіпсіз және қолайлы білім беру ортасымен қамтамасыз ету жұмыстары жалғаса береді, – дейді Ләззат Әбілдақызы.

Осыған дейін атап өткеніміздей, «Samruk–Kazyna Construction» әлеуметтік нысандардың құрылысын сынақтан сәтті өткізіп, тиімділігі дәлелденген бірқатар озық құралдар мен тетіктерді енгізді. Ұлттық жобада EPC (Engineering, Procurement, Construction) келісімшарттарының механизмі алғаш рет тексерілді. Бұл тәжірибе шетелде сәтті қолданылып, қысқа мерзімде ірі жобаларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. EPC келісімдерінің артықшылығы – мектептерді жобалау, салу және жабдықтау, сондай-ақ барлық қажетті құрал-жабдықтармен және инфрақұрылыммен қамтамасыз ету бойынша жұмыстар қатар жүргізілетін кешенді тәсіл. Сонымен қатар, Bitrix кросс-платформасымен біріктірілген e-qurylys ақпараттық жүйесінің арқасында ұлттық жобаның барлық құжат айналымы электронды форматқа көшірілді. Жаңашылдық қадағалау органдарына есептілікті нақты уақыт режимінде бақылап қана қоймай, бейнебақылау камераларының арқасында құрылыс жұмыстарының барысын тәулік бойы бақылауға мүмкіндік береді.

Жағдайды халықаралық тәжірибемен салыстыратын болсақ, Қытай мен Сингапурдың жетістігін атап өткен жөн. Сингапурда әлеуметтік нысандар да стандартты жобалар бойынша салынған, бұл сапаны төмендетпей жүзеге асыру мерзімін қысқартуға және шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Қытай да процестерді автоматтандыру мен цифрландыруға баса назар аудара отырып, ірі білім беру жобаларын жүзеге асыруда. Бұл мектептер оқу үдерісін жеңілдету және цифрлық ресурстарға қолжетімділікті қамтамасыз ету үшін соңғы технологияларды пайдаланады. Осылайша, Қазақстан бұл тәжірибені қабылдап, табысты жүзеге асыра бастады.

Әлемдік тәжірибеде мұндай ауқымды жобаларды қысқа мерзімде салуды мемлекет қамтамасыз ететін жүйе жоқтың қасы. Дегенмен кедергі де аз емес. Жоба бюджет қаражаты есебінен жүзеге асырылып жатқандықтан, бірінші кезекте барлығын қаржы мәселесі алаңдатады. Бүгінде кілті тапсырылатын мектептердің құрылысына 2,3 триллион теңге жұмсау жоспарланғаны белгілі. Бұл ақшаның мақсатты жұмсалуын бақылауды тиісті қадағалау органдары е-qurylys арқылы жүзеге асырады. Мәселен, «Samruk–Kazyna Construction» Қаржы мониторингі агенттігімен ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойды. Ведомство өз кезегінде ұлттық жобаны жүзеге асыруға бөлінген қаржының жұмсалуын тексеруге кіріскенін хабарлады.

«Жайлы мектеп салу қазынаға қымбат» деген сын толастаған емес. Жуырда ғана өткен аталмыш ұлттық жобаны жүзеге асыруға арналған Қоғамдық кеңесте қоғам белсенділері тарапынан бұл сын бірнеше рет айтылды. Қоғам белсенділерінің соңғы заманауи Binom мектептерін жайлы мектеппен салыстыру туралы өтінішіне байланысты бірқатар деректер келтірілді. Мысалы, екі мың орындық «Бином» мектебін салу құны 10 766,749 миллион теңгені (2021-2023 жылдардағы бағалары бойынша) құраған. Ал ұқсас сыйымдылықтағы жайлы мектеп құрылысы 500 миллион теңгеге арзан. Яғни 10 280,718 миллион теңге. 2 мың орындық жайлы мектептің жалпы ауданы 20 396,50 шаршы метрді құрайды. Ал «Бином» мектебінің ауданы 22 413,33 шаршы метр. Жайлы мектеп құрылысының көлемі де үлкен: 117 032,00 текше метр. Ал «Бином» аумағы 86 578,44 текше метр. «Биномнан» жайлы мектептің маңызды артықшылығы – толық техникалық құрал-жабдығы бар 450 орындық жеке акт залының болуы, ал «Биномда» акт залы спорт залымен біріктірілген. Жайлы мектептерде екі үлкен және екі шағын спорт залы болса, Биномда бір ғана спорт залы бар. Сонымен қатар, жайлы мектепте асхана үлкенірек және жоғары, төменгі сыныптар үшін екі бөлек кіреберіс бар. Бұл мектепте сонымен қатар STEM зертханасы, сенсорлық кабинет, инклюзивті білім беруді қолдау кабинеті, био және нанотехнология сабақтарын өткізуге арналған жабдықтар бар. Жайлы мектептің медициналық блогы дәрігерлік кабинетке, емдеу бөлмесіне және көшеге бөлек шығатын фильтр-кабинетке бөлінген. Мұндай жағдай «Биномда» қарастырылмаған. Жайлы мектептердегі балаларға арналған демалыс орындары жас санаттары бойынша бөлінген, бұл ерекшелік «Бином» мектептерінде қарастырылмаған. Сонымен қатар «Samruk–Kazyna Construction» бірыңғай дирекциясы өз бастамасымен құны 29 миллион теңге болатын барлық мектептердің бірыңғай жобасын жасап, 1,55 миллиард теңге үнемдегенін хабарлады. Әр мердігер жобаны өздері әзірлейтін болса, 1,57 миллиард теңге жұмсалатын еді. Жобалық-сметалық құжаттама да оңтайландырылды. Дирекция 89 жобалық-сметалық құжаттаманың сметалық құнын жиынтық сметалық нормативтен 22,5 миллиард теңгеге төмендету бойынша жұмыс жүргізді. Оны «Мемлекеттік сараптама» мемлекеттік кәсіпорнының мамандарымен бірлесе қарап, алынған қорытындылар бойынша жарияланған және бекітілген құннан шығындарды тағы 44,6 миллиард теңгеге қысқартты. Жалпы үнемделген сома 67,1 миллиард теңгені құрады. Осы фактілерді ескере отырып, стандартты жобаларды пайдалану және бірыңғай тәсілдер шығындарды айтарлықтай оңтайландыруға және азайтуға мүмкіндік беретінін мойындау әділетті болар еді.

Елімізде әртүрлі салаларда, әсіресе құрылыс бағытында білікті кадрлар тапшылығы мәселесі көптен бері айтылып келеді. ELicense электронды жүйесінің ресми деректеріне сәйкес, ұлттық жобаға қатысушы 76 жобалаушы компанияның тек төрт жобалық ұйымында ғана мамандар саны толық. «Мемсараптама» РМК мен «Samruk–Kazyna Construction» ұлттық жобаға қатысатын 66 дизайнердің тізімін анықтап, үш деңгейге бөлді. Осылайша, 66 жобалаушы компанияның 8-і ғана (12 пайызы) жоғары біліктілікке ие екені анықталды. Басқаша айтқанда, кәсіпқойлардың шағын тобы дизайн сапасына байланысты және өзге де қиындықтарды жеңуге мәжбүр. Ұлттық жоба басталғалы мердігерлермен 12 ЕРК келісімі бұзылып, олардан өндірілген айыппұл көлемі шамамен 250 миллион теңгені құраған. Мұндай төтенше шараларға шарттарда көзделген міндеттемелерді тиісінше орындамау, соның ішінде құрылыс-монтаждау жұмыстарының мерзімдерін, өрт және техникалық қауіпсіздік талаптарын, жиһаздарды, жабдықтарды жеткізу мерзімдерін бұзу сынды мәселелер негіз болған. Цифрлар құрылыс компанияларының қазіргі деңгейін, қаржылық тұрақсыздығын және білікті кадрлардың жетіспеушілігін көрсетеді. Сонымен қатар, құрылыс ұйымдарының ұйымдық құрылымдары жобаны басқарудың өзіндік симбиозына айналды деген пікір бар, олардың штатында жұмыстың барлық түрлеріне дерлік қосалқы мердігерлермен өзара әрекеттесетін басқарушы менеджерлер бар. Құрылыс ұйымдарының көпшілігінде негізгі мамандықтар бойынша штаттық мамандар, соның ішінде инженерлік-техникалық қызметкерлер жоқ. Бұл орындалатын жұмыстың сапасына, көлеміне, мерзіміне және жауапкершілігіне тікелей әсер етеді. Сонымен қатар, көптеген құрылыс-монтаждау жұмыстары сырттан жүргізілетіні жасырын емес.

Жайлы мектептер туралы сөз қозғағанда педагогтар санына және олардың біліктілігіне ерекше назар аудару қажет. Әсіресе, ауылдық аймақтарда мұғалімдерді даярлау мәселесі өткір. Заманауи технологияларды қолдана алатын білікті мамандар тапшы болса заманауи инфрақұрылым мәселені шеше алмайды. Өткен жылы Президент «Білім беру саласындағы өзгерістердің 1000 көшбасшысы» бағдарламасы аясында жаңа форматтағы көшбасшыларды даярлауды тапсырған болатын. Қазір директорларды іріктеу жұмыстары жүріп жатыр. Оқу-ағарту министрлігі таратқан мәліметтерге сәйкес, өткен жылы бірінші ауысым жетекшілері дайындалған. Жаңадан ашылған 18 жайлы мектепке конкурс бойынша 18 директор (15-і конкурс бойынша, 3-і республикалық кадр резервінен), 70 директордың орынбасарлары (68-і конкурс бойынша, 2-і республикалық кадр резервінен) және 1046 мұғалім тағайындалды. 458 мұғалім, 19 директордың орынбасары, 2 директор апатты мектептерден жайлы мектептерге ауыстырылды.

Бұдан бөлек жер теліміне қатысты мәселелер де күн тәртібінен түспей келеді. Жергілікті атқарушы органдар жергілікті тұрғындардың сұранысын ескере отырып, мектеп салуға жер телімдерін бөлген болатын. Дегенмен демонтаждауды қажет ететін ескі ғимараттар мен құрылыстардың болуы, инженерлік-коммуникациялық желілердің деректер базасында көрсетілмегені сияқты фактілер бар. Биылғы жылдың сәуірінде Қазақстанның жеті облысында болған көктемгі су тасқыны салынып жатқан жайлы мектептерге кесірін тигізді. Табиғи апатқа байланысты Атырау (Құлсары, 1200 орындық мектеп), Батыс Қазақстан (Пугачево ауылы, 300 орындық мектеп) және Солтүстік Қазақстан (Петропавл, 600 орындық мектеп) облыстарында құрылыс жұмыстары тоқтатылды. Хабарланғандай, сол кезде мердігерлердің барлық жұмыс күші мен техникасы апатпен күресуге жіберілді. Бұл құрылыс кестелеріне түзетулер енгізгені сөзсіз. Бір қуантарлығы, айтылған қиындықтар жобаны жалғастыруға кедергі болған жоқ. Мұны бүгінде жап-жаңа парталарына жайғасып, құрылысы жаңадан аяқталған мектептерде оқып жатқан балалар растайды. Тағы бір қуантатыны, ұлттық жобаны жүзеге асырудың арқасында біз көшедегі дәретханалардан, кірпіш үйлерден және өркениетке сай емес басқа да нысандардан бірте-бірте алыстап бара жатырмыз.

Сонымен қатар, Мемлекет басшысының «Жайлы мектеп» жобасы аясында салынған мектептерді басқарудың жеке жүйесін құру туралы тапсырмасы маңызды қадам болды. Бұл аталған оқу орындарының тиісті деңгейде тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. «Жайлы мектеп» жобасын қазақстандық білім беру жүйесіне жасалған стратегиялық қадам деп ауыз толтырып айта аламыз. Ол сапаға, үнемділікке және ашықтыққа баса назар аударатын халықаралық тәжірибеге негізделген модельді ұсына отырып, білім ошақтарының тапшылығы мәселесін толық шешеді. Мектеп құрылысы мен басқаруға да, мұғалімдерді дайындауға да назар аудара отырып, жобаны әрі қарай жалғастырудың маңызы өте жоғары. Бүгінгі қарқыннан таймаса «Жайлы мектеп» жобасы Қазақстанның тұтастай білім беру жүйесі үшін нағыз серпіліс бола алады.

Арайлы ЖАҚСЫЛЫҚ