Мұның айқын артықшылықтарымен қатар, алқабилер соты бірқатар проблемалардың болуымен сипатталуда. Қарапайым азаматтар қатарынан табылатын алқабилер кейде істің мәнжайларын құқық тұрғысынан емес, қалыптасқан өмірлік мәнжайларды, сотталушының, жәбірленушінің жеке басын, қылмыс жасау жағдайларын қабылдау салдарынан бағалайды. Алқабилерге қорғаушы тарап та, айыптаушы тарап та психологиялық әсер етуі және қысым көрсетуі мүмкін. Әрине, алқабилер алқасын бірінші рет құру мүмкін болмаған кезде алқабилер алқасын қалыптастыруға байланысты проблемаға назар аудару керек шығар.

Жоғарыда айтылғандарға алқабилердің қатысуымен сот соттылығын кеңейту бірқатар ұйымдастырушылық-техникалық, қамтамасыз ету шараларын қабылдауды және талап ететінін қосу керек. Яғни, қосымша үй-жайлардың болуы (залдар, кеңесу бөлмелері, алқабилердің демалу бөлмелері және т. б.), тиісті қаржыландыру, аппараттың кәсіби дайындалған кадрлық құрамы, заманауи техникалық қамтамасыз ету. 2024 жылғы 4 қазанда Астана қаласында судьялардың кезекті IX съезі өтті. Онда Мемлекет басшысы қолдаған адам құқықтары саласындағы іс-қимыл жоспарын іске асыру шеңберінде Жоғарғы Сот 2025 жылы алқабилердің қатысуымен азаматтардың уақытша заңдылығын шектеу туралы өтініштерін қарау жөніндегі функцияларды сотқа беру туралы заң жобасын әзірледі. Бұл ұсыныс, әрине, жан-жақты талқылау мен талдауды қажет ететіні анық.

Осыған байланысты, осы мәселені талқылау кезінде 2024 жылғы кезеңде алқабилердің қатысуымен қаралатын істердің ұлғаюына назар аударғым келді. Өйткені бұдан кейін алқабилердің қатысуымен қарауға жататын істер санының жүйелі өсу үрдісі байқалды. Осы санаттағы істерді қарау тәжірибесі кандидаттарды бастапқы және дайындық кезеңінде оларды іріктеуге шақырумен байланысты проблемалардың бар екендігін көрсетті. Әлеуетті үміткерлер кез келген сылтаумен келуден жалтаруға тырысады және оларды қамтамасыз ету қиын сипатта болады, бұл шақыру қағаздарын бірнеше рет тапсырудан, сот отырыстарының хатшыларының телефон қоңырауларын орындауынан, сот приставтары мен учаскелік полиция инспекторларын тартудан, олардың сотқа келуіне жәрдемдесу және қамтамасыз ету үшін көрінді. Кейде бұл іс-шаралар үш айдан астам уақытты алып жатты. Жоғарыда аталған рәсімдерден кейін судья кандидаттарды іріктеу кезінде кездесетін проблемалардың екінші кезеңі басталады, азаматтар бұған қатыспауға және алқабилердің міндеттерін орындаудан алыс себептермен жалтаруға тырысады.

Соңғы жылдары судьялар оларды ҚР ӘҚБтК 655-бабы бойынша да, 657-бабы бойынша да әкімшілік жауапкершілікке тартуға мәжбүр болды. Бұдан басқа, алқабилер соты туралы заңнамаға сәйкес азаматтар қылмыстық істі қараудың барлық уақытына күнтізбелік жыл ішінде бір реттен артық емес алқабилердің міндеттерін сотта орындауға шақырылды. Бұл норма көрсетілген істердің саны минималды болған кезде өзекті болды. Ал егер болашақта соттарға сотталғандардың арыздарын алқабилердің қатысуымен қарау жөніндегі функциялар берілсе, онда облыстары бойынша, аз дегенде, материалдар бойынша алқабилердің қатысуын қамтамасыз ету «қиын» болады. Бұл туралы статистика не дейді? 2023 жылы облыстың соттарына уақытша мерзімді өтеу туралы сотталғандардың 1139 өтінішхаты және өзге де сарында 932 өтінішхаты келіп түсті. Егер материалдардың саны осындай болса, әрқайсысын алқабилер соты жеке-жеке қарайтын болса, онда аймақ бойынша алқабилердің мұндай санын жинау нақты қиын. Сонымен қатар заңнама азаматтарды жылына екі рет алқаби ретінде тартуды шектейді. Сондай-ақ судьялар алқабилерге кандидаттардың тізімдері келіп түскен кезде, олардың арасында белгіленген шектеулерге байланысты бұл қызметке қатыса алмайтын адамдар, мысалы, наркологиялық диспансерде есепте тұрған, бұрын әкімшілік қамауға алынған азаматтар, яғни қатысушылардың өздері қатыса алады және олардың ерекшеліктері туралы айтпауға тиіспіз.

Тиісінше, аталған адамдарды електен өткізуге көп уақыт пен күш жұмсалады, бұл адамдар статистикмалық прокуратура базасы бойынша және арнайы мекемелерге сұрау салу жолымен тексеріледі. Адамдарда осы мән-жайлар анықталған кезде олар алып тастауға жатады, ал бұл өз кезегінде алқабилер алқасын таратуға және жаңа кандидаттарды жинауға уақыт жұмсайды. Судья өзінің негізгі жұмысымен сот төрелігін жүзеге асырумен емес, егер оны осылай айтуға болатын болса, «анықтаумен» айналысады. ҚІЖК-нің 478-бабына сәйкес сот үкімді орындауға байланысты мәселелерді сотталушының қатысуымен өтінішхат келіп түскен күннен бастап бір ай мерзімде ашық сот отырысында жеке-дара қарайды.

Жоғарыда айтылғандай, алқабилерді таңдау көбінесе бір айдан асады, келіп түскен өтініштерді қарау белгілі бір уақытты алады, бұл тиісінше осы жағдайларда қарау мерзімдерінің бұзылуына, сондай-ақ осындай материалдардың санын ескере отырып, ақыр соңында өтініштерді уақытылы қараудың «сәтсіздігіне» әкелуі мүмкін. Бұл тиісінше сотталған адамдардың шағым түсіруіне әкеледі. Қорғаушылар жайында жақын туыстар, басқа да үшінші тұлғалар және сот жүйесі туралы қоғамның теріс пікірін тудырады. Судьяларға алқабилердің қатысуымен сот ісі материалдарын қарау жөніндегі өкілеттіктерді беру кезінде іс жүзінде судьяларға алқабилерге кандидаттардың келуін қамтамасыз ету жөніндегі жұмысты күн сайын жүргізуге жүктейді.

Алқабилерді іріктеу, мәлімделген өтінішхаттарды іс жүзінде қарау жөніндегі отырыстарды өткізу міндеті жүктеледі және бұл іс жүргізуінде әлі де қылмыстық істер бар судьяларға еңсерілмейтін жүктеме болады. Соған сәйкес сот төрелігін жүзеге асыру сапасы ҚІЖК-нің 24-бабының нормаларын сақтау бойынша нақты уақыттың болмауына байланысты әбден төмендеуі мүмкін. Бұл функцияны беру судьялар штатын кеңейтуге де әкеп соғады, оларды ұстауға мемлекеттің қосымша қаражаты жұмсалады, айтарлықтай шығындар болады және алқабилердің жалақысын төлеуге жұмсалады, өйткені орындау тәртібіндегі материалдардың саны бірнеше мыңға есептеледі. Мәселен, «Алқабилер туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 16 қаңтардағы заңының 16-бабына сәйкес алқабилерге ақы төлеу аудандық соттың жалақысының 50 пайыз мөлшерінде республикалық бюджеттен жүргізіледі. Бұл бір күнде шамамен 16422 теңге. Тек 30 күн ішінде бір алқабиге 492660 теңге мөлшерінде жалақы есептеледі. Бұл ретте 12 алқабиге ақы төлеуді есептеу кезінде көрсетілген қатысу күндері үшін бюджеттен 5991920 теңге кетеді.

Ақша нақты істі қарау аяқталғаннан кейін төленеді, ал егер істі қарау кешіктірілсе, ай сайын бюджет қаражаты есебінен сыйақы да төленеді. Іссапар шығыстары алқабилерге кандидатқа республикалық бюджет қаражаты есебінен ұсталатын мемлекеттік мекемелердің қызметкерлері үшін Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен және мөлшерде өтеледі. Мәселен, 2024 жылдың 10 айында облыстың қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соты құрамында 4 судья (5 судья штаты төрағамен бірге, бір бос орын) алқабилердің қатысуымен 15 істі қарады, онда сот әкімшісінің бухгалтериясы алқабилерге 24595239 теңге мөлшерінде жалақы есептеді. Ал егер соттарға алқабилердің қатысуымен қылмыстық іс туралы материалдарды қарау жөніндегі функциялар берілетін болса, онда статистикаға сәйкес орташа есеппен сотталғандардың 1200-ден астам өтініші соттарға келіп түсетінін ескерсек, онда қарапайым арифметикалық есептеу арқылы алқабилердің қатысуының екі күні үшін ғана жалпы сомасы 472953600 теңгеге төлем шығады. Сонымен қатар бұл көрсеткіш оларға іссапар шығындарын есептемей қойылады. Жоғарыда айтылған барлық мән-жайлар сотқа алқабилердің қатысуымен сот істері бойынша азаматтардың өтініштерін қарау жөніндегі функцияны беру туралы мәселе мұқият талдауға және судьялар қауымдастығымен талқылауға жататындығына әкеліп соғады.

Лаззат РАМАЗАНОВА

заң ғылымдарының кандидаты

облыстық соттың судьясы