Сот шығындарын дұрыс есептеу, бөлу және өндіру – тараптардың процессуалдық теңдігін қамтамасыз ететін, сот билігінің тұрақтылығы мен қолжетімділігін арттыратын маңызды құрал. 

1. Сот шығындарының құқықтық табиғаты

Сот шығындары – сот ісін жүргізудің материалдық қамтамасыз ету элементі. Олар:
— мемлекеттің сот жүйесін ұстау шығындарының бір бөлігін жабуға; 
— роцесс қатысушыларының тәртібін, адал ниеттілігін қамтамасыз етуге,
— негізсіз талаптар санын азайтуға,
— процессуалдық құқықтарды теріс пайдаланудың алдын алуға бағытталған.

Сот шығындарының құқықтық табиғаты олардың міндеттілігімен, сот актісімен бекітілуімен және белгіленген тәртіппен өндірілетіндігімен ерекшеленеді.

2. Сот шығындарының түрлері

2.1. Мемлекеттік баж

Мемлекеттік баж – сотқа талап қою, шағым беру, өтініш жасау кезінде төленетін негізгі шығын түрі. Ол:
талап бағасына,
істің санатына,
шағым түріне
қарай есептеледі.

Мемлекеттік бажды төлеу сотқа жүгіну құқығын шектемейді, бірақ процессуалдық жауапкершілікті арттырады.

2.2. Іс жүргізу шығындары

Іс жүргізу шығындарына мыналар жатады:
— куәлерге, мамандарға, сарапшыларға төленетін сыйақы;
— заттай дәлелдемелерді сақтау, тасымалдау, сараптау шығындары;
— құжаттарды іздестіру, аудару шығындары;
— адвокаттар мен өкілдердің қызметіне жұмсалған ақшалай төлемдер (кейбір жағдайларда);
— сот отырыстарын қашықтан өткізуге байланысты техникалық шығындар;
— істі қарау барысында туындайтын өзге де міндетті төлемдер.

Бұл шығындар нақты шығындалған сомалар негізінде сот актісімен бекітіледі.

3. Сот шығындарын бөлу қағидаттары

3.1. Азаматтық және әкімшілік процестерде

АПК мен ӘРПК нормаларына сәйкес сот шығындары:
талап қанағаттандырылған жағдайда – жауапкерден; 
талаптан толық немесе жартылай бас тартылғанда – талапкерден; 
талап ішінара қанағаттанса – тараптардан пропорционалды түрде
өндіріледі.

Егер тараптар медиация, татуласу келісіміне келсе, шығындардың бөлу тәртібі өзара келісіммен анықталады.

3.2. Қылмыстық процесте

ҚПК бойынша сот шығындары:
айыпталушы кінәлі деп танылғанда – айыпталушыдан; 
ақтау үкімі шыққанда – мемлекет есебінен төленеді.

Жәбірленушінің талаптары қанағаттандырылса, азаматтық талап бойынша шығындар тиісті тараптан өндірілуі мүмкін.

4. Сот шығындарын өндіріп алу тәртібі

Сот шығындары сот шешімінде немесе жеке ұйғарымда көрсетіледі. Сот:
— шығындардың түрін анықтайды; 
— олардың нақты сомасын белгілейді; 
— қай тараптан өндірілетінін айқындайды.

Өндіру мәжбүрлеп орындату тәртібімен жүргізіледі (атқарушылық өндіріс арқылы).

5. Сот шығындарын азайту және босату институты

Заңда көзделген жағдайларда:
мүгедектер; 
әлеуметтік әлсіз топтар; 
мемлекеттен жеңілдіктер алушылар; 
мемлекеттік бажды төлеуден толық немесе ішінара босатылуы мүмкін.

Сот та, тараптың өтініші негізінде, нақты дәлелдер болған жағдайда, шығындарды төмендету туралы шешім қабылдай алады.

6. Сот шығындарының құқықтық саясаттағы рөлі

Сот шығындары тек қаржылық категория емес, сонымен бірге:
азаматтардың сотқа қолжетімділігін қамтамасыз ететін,
құқық қолдану практикасын біріздендіретін, 
сот төрелігінің тиімділігін арттыратын маңызды құқықтық құрал.

Шығындарды әділ бөлу сот жүйесіне деген сенімді арттырады.

Сот шығындары құқықтық дауларды шешудегі маңызды институт болып табылады. Оларды дұрыс есептеу мен өндіріп алу сот процесінің ашықтығын, әділдігін және тиімділігін қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасының процессуалдық заңнамасы сот шығындарын регламенттеудің жетілген жүйесін қалыптастырған, алайда шығындардың мөлшерін оңтайландыру, әлеуметтік осал топтарға жеңілдік беру және электрондық сот ісін жүргізу аясында шығындарды азайту мәселелері әлі де өзекті. 

А. Қорабаева,
Тараз қаласы №2 сотының судьясы