Қазақстан үшін бұл тек сыртқы құбылыс емес. Ол – ішкі даму бағытын айқындайтын, ұлттық экономиканың алдағы онжылдығын белгілейтін үлкен масштабтағы бетбұрыс кезеңі. Өйткені еліміз шикізатқа тәуелділіктен арылуды көздей отырып, технологиялық дамуды жеделдетуге, капитал ағындарына бейімделуге, инвестициялық ахуалды жаңартуға, қаржы нарықтарын жаһандық деңгейде тартымды етуге ұмтылып келеді. Мұндай міндеттерді шешу үшін әлемдік қаржының тынысын дәл сезіну, оның заңдылықтарын түсіну, негізгі трендтерін дұрыс талдау аса маңызды.

Бүгінгі таңда Қазақстан экономикасының алдында тұрған стратегиялық сұрақ – осы өзгерістердің ешқайсысын жіберіп алмай, керісінше соның барлығын ұлттық мүдде үшін тиімді пайдалану. Сондықтан бұл мақалада әлемдік қаржы жүйесіндегі трансформацияның негізгі бағыттарын, Қазақстанның сол үдерістегі орнын, капитал нарығындағы жаңа талаптарды, цифрлық экономиканың рөлін, жиі құбылатын геосаяси тәуекелдерді және осының бәрі еліміздің болашағына қалай ықпал ететінін кеңірек талдап шығамыз. Соңғы онжылдықта әлемдік қаржы нарығы үш ірі өзгерістің ықпалында қалды.

Біріншісі – цифрлық революция.

Екіншісі – геосаяси қақтығыстардың әсерінен туындаған жаңа экономикалық блоктардың қалыптасуы.

Үшіншісі – инфляцияның жаңа толқыны мен монетарлық саясаттың қатаңдауы. Бұлардың әрқайсысы жеке-жеке тарихи кезеңге татырлық факторлар.

Бірінші фактор – цифрлық технологиялардың дамуы қаржы секторын түбегейлі өзгертті. Банктердің дәстүрлі қызметін финтех компаниялары алмастырып, төлем жүйелері қолма-қол ақшаны екінші орынға ығыстырды. Блокчейн, криптовалюта, смарт-келісімшарт секілді ұғымдар бұрын мамандарға ғана түсінікті болса, қазір экономика тілінің негізгі түсінігіне айналды. Экономиканы цифрландыру әлі де жалғасып, оның ауқымы кеңейе бермек.

Екінші фактор – геосаяси өзгерістер. Әлем қайта бөлініп жатқандай. Санкциялар, сауда соғыстары, жаңа транспорттық дәліздер, шикізат бағыттарының өзгеруі – мұның барлығы қаржы ағындарын өзгертті. Алматыда да, Нью-Йоркте де, Абу-Дабиде де капитал қазір бұрынғыдан мүлде басқа логикамен қозғалады. Қай нарыққа инвестиция салуға болатынын шешуде геосаяси тәуекелдер бірінші орынға шықты.

Үшінші фактор – инфляция мен пайыздық мөлшерлемелердің өсуі. Әлемдегі орталық банктер үшін соңғы бес жыл – бұрын болмаған сынақ кезеңі болды. Қолданылған барлық шараға қарамастан, инфляцияны тежеу оңайға соққан жоқ. Мөлшерлемелердің қатаюы капитал үшін бәсекені күшейтті. Бұрын ақша көп болып, әлемді еркін аралап жүрсе, қазір ол тек ең тұрақты, ең ашық, ең сенімді нарықтарға ғана барады. Инвестор үшін тәуекел – ең қымбат факторға айналды. Осындай жағдайда Қазақстан экономикалық бағытын қайта қарап, жаңа мүмкіндіктерді іздеуге мәжбүр.

Бұл – кризистен кейінгі даму кеңістігін дұрыс анықтайтын кезең. Қазақстан экономикасының негізі көп жылдар бойы шикізатқа сүйеніп келді. Мұнай, металл, уран, астық – бұлардың әрқайсысы еліміздің экспорттық табысының қомақты бөлігін қалыптастырып отырды. Бірақ әлемдік тренд өзгерген сайын шикізат та тұрақты табыс көзі болудан қалып келеді. Көмірсутектерге деген сұраныс біртіндеп азайып, жаңартылатын энергия көздері алға шықты. Көлік салалары электрленіп, көмір негізіндегі өндіріс қысқарып жатыр. Мұндай кезеңде Қазақстан экономикасының болашағы кәсіпкерлік, инновация, өңдеу өнеркәсібі және қаржы нарығының тартымдылығына тікелей байланысты.

Еліміздің қаржы жүйесі соңғы жылдары тұрақты дамып келеді. Банктердің капиталы күшейіп, төлем жүйелері жаңарып, халықтың банк секторы арқылы жасайтын операциялары күрт көбейді. Дегенмен, қаржы нарығының жалпы тереңдігі әлі де төмен. Халықтың инвестициялық мәдениеті енді қалыптасып жатыр. Капитал нарығына қатысушылардың саны артқанымен, кәсіби инвесторлар үлесі аз. Сондықтан ұлттық экономиканы жаңғырту үшін қаржы нарығын кеңейту және оны халыққа қолжетімді ету – стратегиялық міндет. ШОБ – Қазақстан экономикасының тағы бір тірегі. Қазір олардың үлесі жалпы ішкі өнімнің үштен біріне жетеді. Бірақ дамыған елдерде бұл көрсеткіш 60-70 пайызға жуық. Яғни, ШОБ әлеуетін ашу – экономиканы әртараптандыруда шешуші рөл атқарады.

ШОБ дамуы үшін қарапайым шарттар қажет: қолжетімді несие, инфрақұрылым, салықтық жеңілдіктер, технологияға қол жеткізу. Ал ауыл шаруашылығы – еліміздің табиғи артықшылығы бар сала. Қазақстан жер көлемі бойынша әлемдегі тоғызыншы ел, оның 70 пайызға жуығы ауыл шаруашылығына жарамды. Азық-түлік қауіпсіздігі жаһандық деңгейде өзекті бола бастаған кезеңде Қазақстан агросекторының мүмкіндігі әлдеқайда жоғары. Енді осы тіректердің әрқайсысы әлемдік қаржы жүйенің өзгерісімен қалай үйлеседі – мақаланың келесі тарауларында тереңірек тоқталамыз.

Цифрлық құрылым және еліміздің бәсекеге қабілеттілігі

Кез келген елдің қаржы жүйесі цифрлық платформаларсыз өмір сүре алмайтын деңгейге жетті. Қазақстан бұл бағытта айтарлықтай қадам жасады: электронды үкімет, цифрлық банкинг, QR төлемдер, криптовалюталық реттеу, жаңа финтех платформалар – осылардың бәрі цифрлық инфрақұрылымның жоғары деңгейде екенін көрсетеді. Бүгінде халықтың 90 пайызға жуығы смартфон қолданады.

Бұл – цифрлық қаржы өнімдерінің дамуына үлкен мүмкіндік. Көптеген елмен салыстырғанда Қазақстан қолма-қол ақшадан бас тартуда алдыңғы қатарда келеді. Тіпті ауылдық жерлерде де банктік төлемдер тұрақты қолданылып, кассалық аппараттар онлайн режимге көшті. Финтех саласының дамуы банктер арасындағы бәсекені күшейтті.

Бұрын несие тарихын тек банктер тексеретін болса, қазір скоринг жүйелері шетелдік технологиялардың көмегімен жүзеге асуда. Бұл қарызға қолжетімділікті арттырып ғана қоймай, қаржы жүйесін ашық әрі тиімді ете бастады. Алдағы он жылда цифрлық теңге де толық іске қосылып, төлем жүйелерін жаңа деңгейге шығаруы мүмкін.

Цифрлық валюта – трансшекаралық төлемдердің жылдамдығын арттырады, комиссияны азайтады, көлеңкелі экономикамен күресуді жеңілдетеді. Қазақстан цифрлық қаржы инфрақұрылымын дамытса, өзін Орталық Азия мен Кавказ аймағының финтех хабы ретінде көрсететін әлеуетке ие.

Қаржы технологиялары

Қаржы технологияларының дамуы бұрынғы экономикалық модельдердің шекарасын бұзып, мемлекеттік реттеу мен жеке сектордың өзара қатынасын өзгертті. Финтех компаниялары балама қызмет ұсына отырып, банк жүйесіне ғана емес, тұтас қаржы архитектурасына ықпал етті. Дәстүрлі банк өнімі болып саналатын төлем, несие, аударым, сақтандыру, инвестициялық қызмет бүгінде толығымен цифрлана бастады. Бұл үдеріс Қазақстанда да жылдам жүріп жатыр. Соңғы бес жылда онлайн несие беру көлемі бірнеше еселеніп, төлемдердің басым бөлігі цифрлық арналарға көшті. Бұрын банктік есепшот ашу үшін бөлімшеге бару қажет болса, қазір бұл процестің бәрі бірнеше минут ішінде смартфон арқылы жүзеге асады. Мұндай өзгерістер халықтың қаржылық мәдениетін арттырып қана қоймай, экономикалық белсенділікті де күшейтеді.

Финтех дамыған сайын қаржы қызметін ұсынудағы орта буын қысқарып, ұйымдардың шығындары азаяды. Сол арқылы тұтынушыларға көрсетілетін қызмет жеңілдейді. Алайда бұл тенденция банктерге қауіп төндіреді. Бұрын олар монополиялық артықшылыққа ие болса, қазір нарыққа жаңа ойыншылар кіріп, бәсеке артады. Осыған байланысты Қазақстан банктері технологиялық жаңартуға көп қаржы құюда. Финтехпен қатар дамып жатқан тағы бір салалар – блокчейн технологиясы, смарткелісімшарттар және активтердің токенизациясы.

Бұл бағыт Қазақстан үшін айрықша маңызды. Әсіресе Астана халықаралық қаржы орталығының (AIFC) арнайы құқықтық ортасы токенизация жобаларын жүргізуге мүмкіндік береді. Келешекте жылжымайтын мүлік, бағалы металдар, тіпті ауыл шаруашылығы өнімдері цифрлық активке айналып, инвесторлар үшін жаңа нарық ашады. Блокчейннің тағы бір артықшылығы – ашықтық. Мемлекет үшін де, бизнес үшін де, халық үшін де қаржы қозғалысын бақылау жеңілдейді. Осы технология салық жинаудың ашық жүйесін қалыптастырады.

Цифрлық бухгалтерия, электрондық келісімшарттар, автоматтандырылған төлемдер – бұлардың бәрі экономиканы көлеңкеден шығару үшін таптырмас құрал. Қазақстан бұл бағыттағы мүмкіндікті тиімді пайдалана алса, Орталық Азиядағы ең бедерді инновациялық қаржы орталығына айналары сөзсіз. Инвестиция – кез келген экономиканың өсуіне негіз болатын басты фактор. Соңғы жылдары әлемдік инвестициялық ортада үлкен өзгерістер болды. Геосаяси тұрақсыздық инвесторларды қауіпсіз нарық іздеуге мәжбүр етті. Санкцияға іліккен елдерден капитал жаппай кетіп, тұрақты аймақтарға бағыт алды. Бұл өзгеріс Қазақстан үшін мүмкіндіктер терезесін ашты. Еліміздің ең басты артықшылығы – географиялық орналасуы.

Еуразияның нақ ортасында орналасқан Қазақстан Қытай мен Еуропа арасындағы логистикалық көпірге айналып келеді. Транзиттік әлеует – шетелдік инвесторлар үшін ерекше маңызды көрсеткіш. Өйткені жүк айналымы үнемі өсе береді, ал бұл – ұзақ мерзімді табыс көзі. Сонымен бірге Қазақстанның саяси тұрақтылығы да инвесторлар үшін маңызды фактор. Экономикадағы реформалар, бизнеске арналған жеңілдіктер, арнайы экономикалық аймақтар, шетелдік компанияларға жасалған құқықтық кепілдіктер елді капитал тартуда бәсекеге қабілетті етеді. AIFC – инвестиция тартудың басты платформасына айналды. Бұл орталықтың арнайы сот жүйесі, ағылшын құқығына негізделген құқықтық алаңы, салықтық жеңілдіктері шетелдік капиталға қолайлы жағдай жасайды. Соңғы жылдары орталықта тіркелген компаниялар саны айтарлықтай көбейіп, олардың ішінде ірі халықаралық корпорациялар да бар. Бірақ Қазақстан үшін инвестор тарту ғана емес, оны ұстап тұру да маңызды.

Инвесторлардың Қазақстанға келіп, ұзақ мерзімді жобаларды жүзеге асыруы үшін тұрақты салық саясаты, инфрақұрылымдық қолдау, сапалы кадрлар қажет. Кадр тапшылығы – қазіргі экономиканың ең өткір мәселелерінің бірі. Оны шешу үшін білім беру жүйесін жаңғырту, кәсіптік бағдарлауды күшейту, ғылымды дамыту қажет. Қазақстан инвестиция тартуда табысты болуы үшін бюрократияны азайтып, мемлекеттік қызмет сапасын көтеруі тиіс. Инвестор үшін ең үлкен кедергі – болжап болмайтын ережелер мен күрделі процедуралар. Қарапайым, түсінікті және тұрақты жүйе ғана капиталға тартымды.

Шағын және орта бизнестің дамуы

Шағын және орта бизнес (ШОБ) экономиканың жүрегі саналады. Дамыған елдерде ұлттық табыстың басым бөлігін дәл осы сектор қалыптастырады. Қазақстан үшін де ШОБ-тың рөлі өте маңызды. Алайда оның әлеуеті толық ашылған жоқ. ШОБ-тың дамуына кедергі келтіретін басты факторлардың бірі – қаржыландыруға қол жеткізу мәселесі.

Банктер кепілсіз несие беруге қымсынады. Кепіл қоюға активі жоқ кәсіпкерлер кәсібін кеңейте алмайды. Осы мәселені шешу үшін мемлекет соңғы жылдары түрлі бағдарламалар іске қосты. Дегенмен, олардың тиімділігі әрдайым жоғары бола бермейді. ШОБ-ты дамыту үшін несие ставкаларының төмен болуы шешуші фактор. Пайыздық мөлшерлемелердің жоғары болуы кәсіпкерлерге үлкен салмақ түсіреді. Сол себепті Қазақстанда ұзақ мерзімді, төмен пайызды қаржыландыру жүйесін қалыптастыру қажет. ШОБ үшін екінші үлкен кедергі – салық жүктемесі. Көптеген кәсіпкерлер салық саясатының жиі өзгеретінін айтады. Мұндай жағдайда болашаққа жоспар құру қиын. Т

ұрақты, алдын ала болжанатын салық ережесі бизнеске сенімділік береді. Сонымен бірге ШОБ-тың дамуына цифрлық технологиялар да әсер етеді. Бухгалтерияны автоматтандыру, онлайн касса, электронды келісімшарт, цифрлық аудит – бұлардың бәрі кәсіпкерлердің шығынын азайтып, ашықтықты арттырады. Мемлекет цифрлық сервистерді қолжетімді етіп, бизнестің цифрлануына жағдай жасауы керек.

Тағы бір маңызды фактор – бәсеке. Нарыққа кіру кедергілері жоғары болған сайын ШОБ-қа орын азаяды. Сондықтан монополиямен күрес, нарықты ашық ету, әділ бәсекені қалыптастыру – экономиканың дамуы үшін ауадай қажет. Қазақстан ШОБ-ты дамыта алса, ішкі нарық күшейеді, импортқа тәуелділік азаяды, халықтың табысы артады.

Аграрлық сектордың стратегиялық болашағы

Агросектор – Қазақстан экономикасының ең әлеуетті саласы. Жер көлемі, климаты, табиғи ресурстары елімізді әлемдегі ең ірі аграрлық мемлекеттердің қатарына қосуға мүмкіндік береді. Дегенмен, қазіргі жағдайда бұл сала әлеуетін толық аша алған жоқ. Су тапшылығы, инфрақұрылымның әлсіздігі, сақтау қоймаларының жетіспеуі, техниканың ескіруі сияқты мәселелер агросектордың дамуын тежейді. Бірақ бұл қиындықтардың ешқайсысы шешілмейтін мәселе емес. Ауыл шаруашылығына шетелдік инвестиция тарту өте тиімді болар еді. Өйткені агросектор – тұрақты табыс көзі.

Дүниежүзі халқы көбейген сайын азық-түлікке сұраныс ешқашан азаймайды. Демек, бұл саланың болашағы зор. Аграрлық салада инновацияның да рөлі ерекше. Дәлме-дәл егіншілік, дрон арқылы бақылау, автоматтандырылған суару жүйелері, смарт ферма технологиялары – бұлардың бәрі өнімділікті еселеп арттырады. Қазақстан осы технологияларға инвестиция салса, агросектор мүлде жаңа деңгейге шығады. Әлем энергетикасы соңғы ғасырдағы ең үлкен өзгеріс алдында тұр. Жаңартылатын энергия көздері жаһандық экономиканың жаңа тірегіне айналып, көмірсутектерге тәуелділікті азайту саясаты қарқын алып келеді.

Мұнай мен газ бұрынғыдай басым рөл атқарғанымен, олардың ұзақ мерзімді перспективадағы орнын қайта қарастыру қажеттігі байқалды. Энергетикалық өзеріс Қазақстан үшін де маңызды. Мұнай экспорты ұлттық табыстың қомақты бөлігін құраса, жасыл энергетикаға көшу экономиканың жаңа құрылымын қалыптастыруды талап етеді. Бұл өзгерістің нәтижесінде қаржы нарығына да жаңа міндеттер жүктеледі. Өйткені «Жасыл экономикаға» инвестиция құю, тәуекелді қайта есептеу, экологиялық стандарттарды енгізу – бәрі қаржы институттарының жауапкершілігіне айналады. Қазақстанның күн мен жел ресурстары аса мол.

Бұл – болашақ энергиясының негізгі көзі болуға мүмкіндік береді. Инвесторлар үшін де жасыл жоба қызық, себебі оның тәуекелі төмен, табысы тұрақты, халықаралық қаржы ұйымдары оны қолдайды. Еліміз жел электр станцияларын көбейтіп, күн энергетикасына жаңа қаржы тартса, экспорттық әлеуеті де артады. Сонымен қатар жасыл облигациялар нарығының дамуы экономиканы әртараптандыруда маңызды рөл атқарады. Қазір әлемде экологияға жауапты инвестициялар көлемі жыл сайын еселеніп келеді.

Қазақстан осы трендті тиімді пайдалана алса, халықаралық инвесторларды тарту оңай болады. Энергетикалық өтеліс нәтижесінде көмір өндірісінің болашағы да қайта қаралуы тиіс. Көмірге сұраныс әлемде төмендеп келеді. Сондықтан бұл саладағы жұмысшыларды қайта даярлау, жаңа өндіріс орындарын ашу, баламалы жобаларға инвестиция салу қажет.

Ұлттық банктің рөлі және монетарлық саясат

Қаржы жүйесінің тұрақтылығы орталық банктің саясатына тікелей байланысты. Қазақстан Ұлттық банкі соңғы жылдары күрделі кезеңді бастан өткізді. Инфляцияның жоғарылауы, сыртқы нарықтағы құбылмалылық, валюталық тәуекелдердің артуы монетарлық саясатты қайта қарауды талап етті. Пайыздық мөлшерлеме – ұлттық валютаның құнын ұстап тұрудағы негізгі құрал. Бірақ мөлшерлеме көтерілген сайын несие қымбаттап, бизнеске салмақ түседі. Орталық банктің алдында қиын таңдау тұрады: инфляцияны тежеу ме, әлде экономиканы қолдау ма. Осындай тепе-теңдік табу – кез келген орталық банк үшін күрделі міндет. Ұлттық банктің ашықтығы артқан сайын оның саясаты нарыққа оң әсер етеді.

Болжамдардың тұрақты жариялануы, сарапшылармен диалог, қаржы ұйымдарымен кері байланыс – бұл институттың беделін көтереді. Инвесторлар үшін орталық банк неғұрлым түсінікті болса, валюталық тәуекел соғұрлым төмендейді. Сондай-ақ Ұлттық банктің цифрландыру жұмысы ерекше атап өтуге тұрарлық. Қаржы ағындарын бақылау жүйесі жаңартылып, төлем инфрақұрылымы дамуда. Цифрлық теңгенің енгізілуі де монетарлық саясатқа жаңа міндет жүктейді. Бұл – болашақта қолма-қол ақшаны қысқартуға, транзакцияларды жеңілдетуге мүмкіндік береді. Ұлттық банк қаржы институттарын қадағалауда да маңызды рөл атқарады.

Банктердің төлем қабілеті, капитал жеткіліктілігі, тәуекелдерді басқару жүйесі, активтердің сапасы – бұлардың бәрі қатаң бақылауды қажет етеді. Қаржы ұйымдарына деген сенім артқанда ғана нарық тұрақты дамиды.

Мақпал СҮЙІНБАЙ