Қарызы көп адамның күйі қиын. Кімге берешегі бар болса, соның алдында именшіктеп, жүзін төмен салып, бірден екі саты төмен түседі. Қарыз берушінің алдында өзін қор санайды. Елімізде банктен бөлек жеке адамдарға қарызы барлар жетерлік. Қарызын сұрамаса екен деп, кездесе қалса кібіртіктеп, екі сөзінің басын құрай алмай әбігерге түседі. Көптеген адам үстемесімен қарыз алып, уақытында қайтара алмауда. Кейбірі дос-жаранға, туысқа, жалпы айналаға қарыз.

Амалсыздан қарызға батқан ның бірі – шәкірт тәрбиелеп жүрген білімді ұстаз Ырысбала Жайманаева. Өзінің өтінішімен аты-жөнін өзгертіп беріп отырмыз. Облыс аудандарының бірінде мектепте мұғалімдік қызмет атқаратын ол біліктілігін арттыруға арналған квал тест уақытында тиісті межеге екі балл жетпей қалып, сынақтан құлайды. Яғни, біліктілік санатын ала алмай қалады. Осылай қиналып тұрғанда білім саласына қатысы бар бір «жомарт жан» 600 мың теңге берсе, тесттен өткізіп беретінін айтып, ұтымды ұсыныс жасайды. Ол үшін тек бір өзі емес, жанына өзі секілді тесттен өте алмай жүрген мұғалімдерді табуын өтінеді. Қуанғаннан ештеңені ойлана алмаған әлгі педагог өзіндей күй кешкен үш әріптесін табады. Ойланбастан банктен құрбысы екеуіне 1 миллион 200 мың теңге онлайн несие рәсімдейді. Қалған екі ұстаз да ақшаларын қолма қол ұстатады. Сөйткен алаяқ төрт мұғалімді де алдап, тақырға отырғызып кетеді. «Бүгінде ол алаяқ басқа қалаға көшіп кеткен» дейді айлакерге алданған педагог. Айлакердің арбауына түсіп, өзімен бірге ертіп әкелген екі әріптесінің қаражатын қайтару үшін амалсыздан тағы шағын несие алудан басқа амалы қалмаған. Сонымен бір басына бірнеше несиені міндеттеп алады.

– Шынымды айтсам, қатты қиналып кеттім. Көлденең кездескен көк аттыға қалай сеніп қалдым, білмеймін. Тіпті, адалдығымды дәлелдей алмай жүрмін. Сотқа берейін десем, берген ақшамды дәлелдей алмаймын, себебі ол бойынша ештеңені құжатт астырған жоқпыз. Бар болғаны сол кісіге барынша сендім. Өзімді қойып, сөзіме сенген әріптестерімнің ақшасын тауып беру үшін ауылдағы үйімді де саттым. Ол да асығыс сатылғандықтан арзанға кетті. Енді қалада тентіреп, үйсіз-күйсіз жүрмін. Бәрінен де балаларыма обал болды. Үйімнің тіреуі де, малтабары да өзім едім. Күйеуім қайтыс болған. Үйімнің ақшасы жетпегендіктен, шағын несие алып, екі адамның қаражатын қайтардым. Оны уақытында өтей алмай, пайызы қосылып жатыр, – дейді жан қиналысын жанарларынан еріксіз шыққан жасымен көрсеткен Ырысбала.

Осындай шарасыздықтан борышқа батпандап кіргеннің тағы бірі – Луиза Кеулімжаева. Осыдан бес-алты жыл бұрын кәсіп ашу үшін біреуден 300 мың теңге алған. Оның өзі ай сайын 30 пайыздық үстемесімен бұйырған. Қазіргі қоғамда қарыз да тегін берілмейді.

– Сол кәсібім нәсіп болмады. Бір жыл жүргіздім, есесіне миллионға жуық қарыздандым. Алатын айлығым 90 мың теңге. 50 мыңы қарызды жабуға кетеді. Қалған 40 мыңын ғана үйдің керек-жарағына жұмсаймыз. Осындай жанталаспен, өмірдің қалай өтіп жатқанын сезбей жүрмін. Алашағы бар адамдар үйге де іздеп келді. Қарыздың кесірінен небір былапыт сөздер де естіп жатырмын. Ең сорақысы – телефонға күнде маза жоқ. Жанға бататын ауыр сөздер жазып, намысыма тиеді. Сондайда ойлаймын, мен адаммын ғой. Неге қарыз болсам да бүгежектеп, төменшіктеп жүруім керек? Бір миллион қарызға бола салым суға неге кетті деп өзімді қайрап, еңсемді тіктедім. Күйеуім бар. Кейбір қарыздарымды ол білмейді. Ортамызда үш бала бар. Біртіндеп құтылып келемін. Енді кәсіп ашпастай болдым, – дейді ол.

Міне, жоғарыда айтқанымыздай, берешегі бар шарасыздың күйін ешкімге бермесін. Батпандап қарызға кіргендер өмірден баз кешуден де тайынбайды. Өзін дүниедегі ең бейшара сезініп, өзін- өзі табалап, ішкілікке не есірткіге тәуелді боп алуы да бек мүмкін. Қарыз аз уақыт ішінде материалдық қана емес, психикалық болмысты да өзгертіп жібереді. Біріншіден адамды жалғыздыққа ұшырат ады. Жиын-тойға, жақын-жуықтың басқосуларына бармай, оқшауланады. Ешкімнің көзіне түскісі келмей, телефонды сөндіріп, ұшты- күйлі жоғалғысы келеді. Бірақ, бұл – дұрыс амал емес. Қарыз бәрібір адамның миында тұрады. Екіншіден қарызы бар адамның көңіл-күйі құбылмалы болады. Ешкімнің сөзін көтере алмай, жүйке сі жұқарып жүреді. Себебі, ойында тек қарыздан қалай құтылу ғана.

– Өзгенің алдында берешегі бар адам үнемі уайым мен депрессияда жүреді. Менің ұғымымда қарызға кіру – құлдықтың басы. Қанша жерден талантты болсын, мейлі кәсіпкер, жоғары лауазымды болса да қарыздар кісінің алдында төменшіктеп тұрады. Өзін дәрменсіз сезінгендіктен, өзіне деген сыйластығы, құрметі төмендейді. Бойында бар қабілетіне сенуден қалады. Байқағандарыңыздай, қарыз материалдық жағдайға ғана емес, қоғамдағы орныңызға да үлкен әс ерін тигізеді. Абырой-беделіңізден айырады. Онымен де қоймай, келер ризығыңыздың да берекесін қашырады. Орыстарда «карма» дейді. Қазақтарда «обал-сауап» деген сөз бар. Ниетіңе сай жасаған әр әрекетіңе әлем, материя жауап қатып отырады. «Не істесең, алдыңа сол келеді» дейді халқымыз. Сондықтан бар күшіңді жиып, қарызды қайтарған дұрыс. Қиындықтан қашпай, жағдайды түсіндіріп, кедергіні жеңер жол іздеген жеңілмейді, – дейді психолог Кәмшат Бекжігітова.

Халық ішінде «қарыз күліп кіріп, жылап қайтады» деген сөз бар. Бірақ, кейінгі уақытта қарыздар «жылап та» қайтпайтын болған. Статистикаға сүйенсек, қарызға алынған ақшаның 50 пайызы иесіне қайтарылмайды екен. Сондықтан дос-жаранға, туған-туысқа да қарыз берерде ойланған жөн.

Заңгер Айшат Уәлиолланың айтуынша, қарыз жақындардың, етене таныс жандардың, әріптестердің арасында жүреді. Бірақ, бір-бірімен аралас-құралас болып жүрген жақындардың қаржылық міндеттемелерінің өзі күтпеген жағдаймен аяқталуы мүмкін. Өйткені, адамның көбі жақындарынан қарыз алғанда оны қайтаруға асықпайды. Тіпті «қарыз қайда қашады дейсіз, бір ақша түскенде беремін ғой» деп, достығын, туыстығын бұлдап жүре беретіндер де бар.

Қарызды қайтару – парыз. Әркім оң мен солына қарап, қарыз бен парызға абай болғаны абзал. Сондықтан, төлей алатын мүмкіндігіңіздің барына көз жеткізбесеңіз, қарыз да алмаңыз!

Эльмира БАЙНАЗАРОВА