Қазіргі уақытт а еліміз жаһан жұртымен сауда-саттық байланысты, тауар айналымы көлемін арттыруға көп күш салуда. Мысалы, Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан арасында ауқымды жобалар қолға алынған. Соның ішінде биылдан бастап «Орталық Азия – Цзянсу» атты орталық құру жоспары да бекітілді.

Бұл ретте Қытай-Қазақстан компаниялары өзара екі жақты құжаттарға қол қойды. Осыған орай, келешекте Қытайда салынған сауда орталығында қазақстандық өнімдер сатылымға қойылатын болады. Бұған дейін Президент Қасым-Жомарт Тоқаев ел Үкіметіне Қытаймен, арадағы сауда айналымын 100 миллиард долларға дейін жеткізуге тапсырма бергені есте. Ендеше, жоғарыда аталған жобалар екі ел арасындағы сауда һәм экономикалық байланыстың дамуына тікелей жол ашып отыр.

Елімізде сондай-ақ Біріккен Араб Әмірліктерімен де сауда ынтымақтастығын дамыту бойынша жұмыстар атқарылып жатыр. Кейінгі жылдары екі ел арасындағы ынтымақтастықтың арқасында тауар айна лымында айт арлықт ай өсім байқалады. 2024 жылдың алғашқы айларында бұл көрсеткіш 71 миллион долларға жуықт ады, былтырмен салыстырғанда өсім 60 пайыздан асқан.

Сонымен қатар, әлемдік алпауыт мемлекеттер, оның ішінде АҚШ-пен де мемлекетіміздің сауда байланыстары ерекше жолға қойылған. АҚШ мемлекеті Қазақстан экономикасында сауда жағынан да, инвестиция жағынан да маңызды серіктестердің қатарына жатады. Сауда- экономикалық ынтымақтастық жөнінде одақтастардың ондығына кіреді.

Орталық Азия мемлекеттері мен Шығанақ елдерінің Қазақстанмен сауда байланысын дамытудағы әлеуеті зор екенін атап көрсеткен Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасы қазір өзінің айқын жалғасын табуда. Бұл мақсатта өзара сауда номенклатурасын арттырудың маңызды екенін мәлімдеген Президенттің сөзі басты ұстанымның негізгі ұстыны іспетті. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері Шығанақ елдерінен 4 миллиард долларға жуық инвестиция тартылған.

Қазақстан әлем елдері үшін сауда алаңдарын құру, шетелдік капиталды тарту бойынша қолайлы жағдай жасап келеді. Одан бөлек, жуырда Корея Президентінің Қазақстанға сапары аясында да екі ел арасындағы сауда ынтымақтастығын кеңейтуге көңіл бөлінетіндігі де айтылды.

Еліміз Еуропа елдерімен де тиімді жобаларды жүзеге асырып келе жатыр. Соның ішінде сауда-экономикалық ынтымақтастыққа баса көңіл бөлінеді. Айт а лық, Германиямен арадағы сауда-саттықты өсіру үлкен қарқын алды. Сондай-ақ, сауда байланыстары жөнінде сөз қозғағанда Ауғанстанға да ерекше тоқталуға болады. Өткен жылы Ауғанст ан мен Қазақст ан арасындағы тауар айналымының деңгейі 1 миллиард долларға жеткен болатын. Ауғанстан халқының саны 40 миллион адамға жететінін ескерсек, бұл елмен Қазақстанның сауда-экономикалық байланысты дамытуының маңызы зор. Оның үстіне, Ауғанстан біздің еліміздің Пәкістан, Үндістан, Таяу Шығыс елдерінің нарықтарына шығуына мүмкіндік беретін бірден-бір жол.

Кейінгі жылдары Вьетнаммен арада да сауда-саттық бойынша даму байқалады. Былтыр екі ел арасындағы тауар айналымы 90 пайызға жуықтаған. Ал болашақта 35-ке тарта тауар түрі бойынша қазақстандық өнімді Вьетнамға экспорттау жоспарлануда. Оған мұнай және химия, тамақ өнеркәсібі, машина жасау сияқты салалардың тауарлары жатады. Ең бастысы – еліміз бұл елдің нарығына астық, бидай, макарон сияқты ұн, ет, сүт өнімдерін, ауыл шаруашылығы тауарларын тасымалдауды көздеп отыр.

Осылайша, бүгінде Қазақстанның әлем елдерімен жан-жақты сауда ынтымақтастығын дамытып келе жатқанына анық көз жеткізуге болады. Бұл өз кезегінде ел экономикасына тың серпін, мол өсім әкеліп отырған тиімді жұмыстар.

ТРАНСШЕКАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР

Қазақстанның көршілес елдермен сауда-экономикалық ынтымақтастығын кеңейтуі бағытында Сауда және интеграция министрлігі ішкі және сыртқы с ауда, тұтынушылардың құқықтарын қорғауды техникалық реттеу саласындағы мемлекеттік саясатты жасады. Алғашқы екі бағыт бойынша бизнестің қалауы, қажеттіліктері мен жоспарлары өте маңызды болатын. Бүгінде Қазақстанда тек экспорттық сақтандыру желісі бойынша келісімшарттарды сақтандырудан бастап, қазақстандық өнімді импорттаушыларды қолдауға дейінгі жиырма шақты қызмет түрі көрсетіледі.

Қазақстан басқа елдердегі WLP Хабтарына қосылу, сауда және көлік жүйелерінің байланысын арттыру есебінен басқа елдердің нарықтарына шығу үшін үлкен әлеуетті көріп отыр.

Біздің еліміз Орталық Азия өңірін, сондай-ақ қазақстандық трейдерлер мен логистикалық компаниялар WLP Үнді хабында тіркелу арқылы шыға алатын Үндістан нарығын перспективалы бағыттар ретінде қарастырады.

Республикамызда экспорт-импорт және транзиттік сауда ағындарының кедергісіз қозғалысын қамтамасыз ету үшін барлық қажетті инфрақұрылым құрылған. Оны жетілдіру бойынша жалғасып жатқан жұмыс Қазақстанға өңірдің сауда және логистикалық хабы мәртебесін нығайтуға мүмкіндік береді. Бұдан үш жыл бұрын-ақ Қазақстан арқылы құрлық бағыттары өзінің бәсекеге қабілеттілігін көрсетті. Сол жылы транзит стратегиялық межеден миллион контейнерге, оның ішінде Азия-Еуропа бағытында 700 мың ЖФЭ- ден (жиырма футтық эквивалент – көлік ағындарының сандық жағын, контейнерлік терминалдардың өткізу қабілетін немесе жүк көлік құралдарының сыйымдылығын өлшеудің аулау бірлігі) асып түскен.

Әлем елдерімен сауда-экономикалық ынтымақтастықты одан әрі дамыту және оның жоғары оң динамикасын қолдау үшін Қазақстан жеткізілетін тауарлар мен қызметтер номенклатурасын кеңейту, іскер топтар арасында тікелей байланыстар орнату бойынша бірлескен жұмысты жалғастыруда.

Сондай-ақ, Қазақстан тарапы сауданы қаржыландыруға және деректермен алмасуға қолжетімділікті кеңейту мақсатында Цифрлық платформаларды қолдана отырып, цифрлық инфрақұрылымды жаңғырту және кеңейту, транс шекаралық электрондық сауда үшін цифрлық түрлендірулерді жеделдету жөніндегі жұмысты жандандыруды, оның ішінде, электрондық сауда инфрақұрылымын дамыту, фулфилмент орталықтарын дамытуды қолдау, маркетплейстерді тіркеу және әріптес елдердің нарықтарына шығару рәсімдерін жеңілдетуді дұрыс деп тапты.

Біздің елмен тығыз қарым-қатынастағы Ресей, Қытай, Үндістан, Қазақстан, Қырғызстан, Пәкістан, Тәжікстан, Өзбекстан елдері, сондай- ақ байқаушылар мен диалог бойынша әріптестер халқының жалпы саны 3 миллиард адамнан асады. Бұл әлем халқының 45 пайызға жуығы деген сөз.

Қазақстан осы елдер арасындағы экспорт пен импорттық тауар айналымын үнемі тепе-теңдікте ұстауға тырысады.

Бүгінде Өзбекстанның тауар айналымының 50 пайыздан астамы ($10 миллиард астам) Қазақстан аумағы арқылы өтеді. Азия Даму Банкінің бағалауы бойынша аймақтар арасындағы сауда және қолданыстағы дәліздер бойынша транзиттік сауда 2019 жылдың деңгейімен салыстырғанда 2025 жылы 35 пайызға және 2030 жылы 65 пайызға артпақ.

Сонымен қатар, қолданыстағы бақылау бекеттеріне жүктеме екі есеге жуық артатын болады. Қазақстандық тарап шекара бекеттеріне жүктемені арттырмауға және «шекарадан тауарлардың көп мөлшерін өткізбеуге, бірақ шекарада тауарлар өндіру туралы» ұсыныс жасады.

Сөйтіп, Қазақстан «Қорғас түйінін» одан әрі дамыту тұжырымдамасын қайта қарап, ЕАЭО және ЕО нарықтарына одан әрі қол жеткізе отырып, Ресеймен шекаралас хабтарды іске қосу бойынша жұмыс жүргізді.

Тәжікстанмен қарым-қатынас ТМД шеңберіндегі келісімдерге, сондай- ақ бірқатар екіжақты келісімдерге негізделген. Бүгінгі күнге Тәжікстанның кеден органдары Қазақстаннан импортталатын кондитерлік өнімдерге ерекше тарифтер қолданады. Сауда және интеграция министрлігі жағдайды теңестіру үшін тәжік тарапымен тиімді келіссөздер жүргізді. Тәжікстанмен үкіметаралық комиссияда астық пен ұн тасымалдау тарифін төмендету мәселесі көтерілді, қазақстандық тарап 0,4 төмендету коэффициентін белгілеу туралы мәселеге бастамашылық жасады. Жалпы алғанда, қазақстандық өнімнің сыртқы нарықтарға шығуы кезіндегі кедергілерді жою – бұл үкіметаралық комиссияның жоғары деңгейдегі екіжақты келіссөздер шеңберіндегі тұрақты жұмысы болғанын атап өту қажет.

Өз кезегінде, Қазақстан мен Ресей Еуразиялық тауар өткізу жүйесін қалыптастырудағы ынтымақтастықты және Орталық Азия-Қазақстан-Ресей тауарлары ағыны аясында екі елдің агроэкспресі үшін «жасыл дәлізді» талқылап, екіжақты келісімдерге қол жеткізген.

Бұл күнде «Ре с ей-Өзбекст ан» агрологиялық дәлізі үшжақты болып отыр, өйткені тауарлық жүк ағындары Қазақстан аумағы арқылы өтеді. Пойыздардың ұзақ кідіріссіз жүруі үшін бақылау органдарының жұмысы синхрондалады, бұл тез бұзылатын өнімдерді жеткізу үшін өте маңызды. Осылайша, үш елдің бизнесіне бәсекелестік артықшылықтар беріліп отыр.

Сонымен қатар, Қазақстан мен Татарстанның сауда-экономикалық ынтымақтастығын кеңейту бойынша да Жол картасы жасалды. Кооперация бағыттарының бірі сүтті ма л шаруашылығы с а ласындағы ынтымақт астық және Қазақст ан аумағында сүтті терең өңдеу бойынша бірлескен жобаларды іске асыру болып табылады. Оның ішінде шекара маңы ынтымақтастығының халықаралық орталықтары базасында жобалар жүзеге асырылады.

ІШКІ-СЫРТҚЫ ТАУАР АЙНАЛЫМЫ

Қазақстан Республикасының өнімдер тізбесіне түрлі салалардағы 100-ден астам шикізаттық емес тауарлары кіретін экспорт номенклатурасын 2021 жылы 396,3 миллион доллар сомасына кеңейту мүмкіндігі болды. Сол мүмкіндікті мемлекетіміз мейлінше дұрыс пайдаланды. Сөзіміз дәйекті болуы үшін аз ғана мысал келтірейік. Қазақстан мен Литва арасындағы тауар айналымы әлемдік экономикаға үлкен зиян келтірген COVID-19 жаһандық пандемиясына қарамастан, 2020 жылы 16,6 пайызға артып, 481,6 миллион доллар құрады.

Литвадан импорттың өсуі пульттер, панельдер, электр аппаратурасына арналған үстелдер, резеңке немесе пластмасс аны өңдеуге арна лған жабдықтар, ауыл шаруашылығына, бағбандыққа, орман шаруашылығына арналған өзге де жабдықтар және басқа да көптеген тауарларды әкелудің ұлғаюымен негізделді. Соның арқасында Қазақстан Литваға 205 миллион доллар сомасына 50 позициядан астам өңделген тауарлар экспортын ұлғайтуға ауқымды әлеует танытты. Литва мемлекеті де Қазақстанмен өзара сауданы дамытуға әрдайым мүдделі және өнімді түрлі салаларда жеткізуге дайын екендігін көрсетуде.

Еліміздің Мысыр мемлекетіне тауар экспортын арттыру әлеуеті де өте ауқымды. Қазақстаннан Мысырға фосфор қышқылының тұздары, күкірт, ферроқорытпалар сықылды негізгі тауарлар экспортталады. Мысырдан Қазақстанға хош иісті заттар қоспалары, дайын байланыстырғыш заттар, дәрілік заттар, цитрус жемістері секілді тауарлар импортталады. Мысыр Қазақстан үшін экспортты ұлғайту тұрғысынан перспективалы ел.

Қазақстан Кубаға да экспортты 40,6 миллион долларға ұлғайтуға ниетті болды. Қазақстан мен Куба арасындағы бұдан төрт жыл бұрынғы тауар айналымының көлемі өте төмен, 234,2 мың долларды ғана құраған. Қазақстаннан Кубаға экспорт 2020 жылы 85,9 пайызға төмендеп, 0,3 мың долларды құрады. Қазақстандық сарапшылар Кубан арығына Қазақстаннан жеткізілуі мүмкін әлеуетті тауарлардың тізбесін дайындады. Бұл 40,6 миллион доллар сомасына 17 өнім атауынан артық. Сол кездерде Куба елшісі Эмилио Певида Пупо өз елі Кубаның жан-жақты ынтымақтастыққа дайын екенін айтқан. Мемлекетіміздің ЕАЭО-да бақылаушы болғанын ескере отырып, өзара тиімді шарттармен ынтымақт астыққа үміттенетінін жеткізген. Кубаның қазіргі уақытта биотехнологиялар мен фармацевтиканы дамыту саласында қомақты табыстарға қол жеткізгенін және өзінің білімі мен әзірлемелерімен бөлісуге және осы салада қолдау көрсетуге дайын екенін атап өткен. Содан Қазақстан мен Куба сауда палаталары арасында ынтымақтастық меморандумына қол қойылып, тараптар саудада өзара қарым- қатынастарын кеңейту саласындағы жұмысты жалғастыруға келіскен.

ТАУАРЛАР ЭКСПОРТЫНА МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУ

Біздің мемлекетімізде қазақстандық өңделген тауарларды экспорттаушыларға қаражат өтеп беру үдерісі жолға қойылған. Ол қаржы отандық өңделген тауарларды (жарнама, қойманы жалға алу, сертификаттау, көрме), теміржолмен, автомобильмен, әуемен, теңіз арқылы жеткізу арқылы ілгерілетуге жоғарғы бөліністегі тауарларды, орта бөліністегі т ауарларды, төменгі бөліністегі тауарларды жеткізу шығындарын құрайды.

Шығындардың бір бөлігін өтеуге шетелде тауарларды жарнамалауға байланысты шығындар; шетелдік көрмелерге, форумдарға, жәрмеңкелерге, конкурстарға, конгрестерге тікелей қатысуға арналған шығындар; шетелде тарату үшін мамандандырылған каталогты әзірлеуге, шет тілдеріне аударуға және басып шығаруға байланысты шығындар; шетелде филиалдарды, өкілдіктерді, сауда алаңдарын, қойманы және сауда сөрелерін ұстауға арналған шығындар; электрондық сауда алаңдарында шетелде тауар белгілерін тіркеуге байланысты рәсімдерді жүргізуге арналған шығындар; тауарлардың ұйым стандарттарын қоса алғанда, техникалық регламенттерде, стандарттарда белгіленген талаптарға неме се шарттардың талаптарына сәйкестігін растау рәсімдеріне немесе тауарларды шетелде өткізу жөніндегі қызметті жүзеге асыру құқығын растауға байланысты іс-шараларды жүргізуге арналған шығындар (сертификаттар, рұқсаттар, тіркеу куәліктері және басқа да құжаттар), сондай-ақ сертификаттау рәсімінен өту үшін өнімнің сынама үлгілерін сынау пунктіне дейін жеткізу кезінде және кері қарай келтірілген (сертификат не өзге) шығындар; шетелде айрықша құқықтар объектілерін (франчайзинг) пайдалануға рұқсат алу рәсімдерін жүргізуге байланысты шығындар; шет елде сертификаттаудан, аккредиттеуден, индустриялық-инновациялық қызмет субъектілерін тексеруден өтуге байланысты (сертификаттау, аккредиттеу, тексеру рәсімдері оң өткен жағдайда және сертификат немесе басқа растайтын құжат болған жағдайда) шығындар; тауарларды жеткізуге және автомобиль, темір жол, әуе, теңіз көлігімен тасымалдау және тасымалдарды ұйымдастыру жөніндегі қызметтерге ақы төлеуге байланысты шығындардың түрлері жатады.

Мемлекетімізде балық аулауды субсидиялауды реттеу тақырыбы да алғашқы кезектегі мәселе. Бұл іс қоршаған ортаны сақтау және акваөсіруді кеңейту тұрғысынан маңызды болып табылады. Балық аулауды субсидиялаудың жаңа қағидалары балық аулау субсидияларына және теңізде балық аулауға байланысты қызметтерге қолданылады деп күтілуде.

Келісім жобасына сәйкес, артық қуаттарды шамадан тыс аулауға және құруға ықпал ететін субсидияларға тыйым салынады. Алайда, егер мемлекет балық қорын биологиялық тұрақты деңгейде ұстап тұруға мүмкіндік беретін балық аулауды басқару жөніндегі шараларды қолданса, әзірленген қағидалар қолдау бағдарламаларын сақтауға мүмкіндік береді.

Еліміздің сыртқы сауда саясатында сондай-ақ, заңсыз, тіркелмейтін және реттелмейтін балық аулауды (ЗТР-балық аулау) жүзеге асыратын кемелерді немесе операторларды субсидиялауға тыйым салуды енгізу көзделген. Экономикалық аймақта және Дүниежүзілік мұхитта ЗТР-балық аулаудың төмендеуі балық қорының жай-күйінің тұрақтылығын арттыруға ықпал етеді.

2021 жылғы 1 шілдеден бастап Техникалық реттеу, стандарттау, аккредиттеу, сәйкестікті бағалау және техникалық реттеудің ақпараттық жүйесінде өлшем бірлігін қамтамасыз ету процестерін енгізуді көздейтін жаңа редакциядағы «Техникалық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды.

Осы заңды орындау шеңберінде «Е-сертификаттау» сәйкестікті бағалау саласындағы электрондық сертификаттау сервисінің пилоттық жобасы іске қосылды, онда электрондық түрде сәйкестікті растау жөніндегі құжаттарды беру процестерінің толық бақылануы көзделеді. Сәйкестікті бағалау туралы құжаттарды беру қатаң есептілік бланкілерін пайдаланбай, тек қана электрондық түрде жүзеге асырылады.

Жалпы алғанда, 90-нан аст ам бизнес-процесс, техникалық реттеу, стандарттау және метрология мемлекеттік жүйелерінің 3 тізілімі автоматтандырылды. Техникалық реттеудің барлық процестеріне тұрақты негізде 2000-нан астам қатысушы сәйкестікті бағалауға өтінімдер беру шеңберінде мерзімді негізде тағы 10 000- ға жуық заңды тұлға (өтініш берушілер) қатысады.

Осы бағытта ҚРС ауда және интеграция министрлігі мен BTS Education арасындағы ынтымақтастық шеңберімен Қазақстан студенттеріне арналған Электронды коммерция курсы әзірленді. Министрлік электронды сауданың дамуын ынталандыру және оның үлесін 15-20 пайызға дейін көтеру мақсатында жоспарлы жұмыс жүргізуде. Аталған бағыт бойынша студенттердің басым бөлігіне электронды коммерция негіздерін оқытуға қатысты белсенді жұмыс қолға алынды. Осыған байланысты BTS Education компаниясы ҚР Сауда және интеграция министрлігі арасындағы меморандумға сәйкес, Қазақстан жастарына арналған электронды коммерция курсын жасап шығарды. Курстың мақсаты – онлайн ақша тапқысы келетіндердің барлығын оқыту, электронды коммерция трендтері жайында әңгімелеу. Курс www.JumysBar. kz платформасында қолжетімді.

Осылайша халықаралық сауда- экономикалық және ынтымақтастық бастамалары барысында

экспортты ынт а ландыру үшін мемлекеттік шаралардың біртұтас жүйесі құрылған.

Бұл Қазақстан экспортының келешегі мен жағдайын анықтайтын факторлардың жиынтығын есепке алып, бір жағына экспорттық қызметтегі бар кедергілер мен қиындықтарды тиімді жеңе білуге, екінші жағынан экспортты дамыту үшін Қазақстанның сыртқы экономикалық саясаты мен экономикасындағы болып жатқан жағымды өзгерістерді барынша пайдалануға мүмкіндік береді. Осыған байланысты экспортт аушыларға мемлекеттік қолдаудың тиімді механизмдерін құру мақсаты арнайы бірқатар мәселелерді шешуді көздеді.

Өйткені, Халықаралық сауда бүгінгі елдердің өндірісін дамыта отырып, өзінде бар ресурстарды тиімді пайдаланып, осылайша тауарлар мен қызмет түрін ұлғайтатын, халықтың әл- ауқатын арттыратын құралға айналуда. ХХ ғасырдың екінші жартысында әлемдік сауданың орташа жылдық өсу қарқыны әлемдік жалпы ішкі өнімнің өсу қарқынынан 1,5 есеге асып кетті.

Бұл көптеген елдердің өмірінде әлемдік нарықтың рөлінің, олардың арасындағы байланыстың артқанын, халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдегенін көрсетеді.

Ендеше, әлемдік экономикаға тартылған елдерге қатал халықаралық бәсекеле стік жағдайында өзінің рыноктық үлесін алуға тура келеді. Сол себепті де сыртқы сауда бір жағынан экономикалық өсудің қуатты факторы болып табылса, ал екінші жағынан елдердің халықаралық сауда айырбасына тәуелділігін арттырады. Сыртқы сауданың пайдасы – ол іскерлік белсенділікті жандандыру арқылы әр түрлі елдердің экономикалық дамуын теңестіруге мүмкіндік береді.

Бүгінде ре спубликада жұмыс істеп жатқан және әлеуетті экспорттаушыларды қолдаудың оннан астам түрлі құралы ұсынылып отыр. Осы негізде кәсіпкерлерге мемлекеттік сақтандыру шараларын қолдану ұсынылды. 2018 жылдан бастап «Атамекен» ҚР Ұлттық кәсіпкерлер палатасы экспорттаушыларға қолдау көрсету бойынша мемлекеттік бағдарламаның операторы атанды. Бағдарлама аясында отандық өңделген тауарлар шығаратын индустриялық- инновациялық қызмет субъектілеріне шығындарды өтеуді көздейді.

Егер сыртқы нарықтарда өткізуде күтілмеген жағдай орын алса, барлық шығындарды сақтандыру компаниясы өтейді.

Сақтандыру шеңберінде жарнамалық өнім, шетелдік көрмелер, жәрмеңкелер мен фестивальдарға қатысу, сонымен қатар жарнамалық каталогтарды әзірлеу мен тарату шығындары өтеледі делінген. Бұған қоса шетелге барған өкілдік, сауда нүктесі немесе қойманың орналасуы, тауар белгілері мен өнім сертификатын тіркеу бойынша процедуралардың бір бөлігі өтеледі.

Осылайша, мемлекет елден экспортталатын тауарлар мен өнімдерді өндіретін кәсіпорындар мен кәсіпкерлерге қолдау көрсетеді. Бұл өз кезегінде елдің экономикасына да жақсы әсер етпек.

Үміт БИТЕНОВА