2021 жылдың 25 шілдесінде ауылдық деңгейдегі әкімдерді сайлау институты енгізілген болатын, 2022 жылдың 5 маусымында Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша Республикалық референдум өтті, 2023 жылдың 19 наурызында Қазақстан Республикасы Парламенті депутаттарының кезектен тыс сайлауы мен жергілікті мәслихаттар депутаттарының сайлауы өтіп, ал сол жылы 5 қарашада алғаш рет пилоттық аудандар мен облыстық маңызы бар қалалар әкімдерінің сайлауы өткен болатын. Осы уақыт ішінде сайлаулар кездерінде барлық учаскелердегі сайлау процесінің заңдылығының, ашықтығы мен әділдігінің сақталуына байқаушылар байқау жүргізіп отырды.

Қазақстанда демократиялық сайлаудың жалпы қабылданған қағидаттарына жүзеге асырылуына, олардың ашықтығы мен әділдігін қамтамасыз етілуіне, сондай-ақ азаматтардың конституциялық құқықтарын сақтауына кепілдік бере алатын сайлау жүйесі үнемі жетілдіріліп келеді. Егер сайлаулар мен референдумдарда байқаудың сапасына қойылатын талаптар туралы айтатын болсақ, онда олардың үнемі жақсарып, дамып жатқаны сөзсіз. Заңға сәйкес сайлаулар мен референдумдардағы байқаушылар орталық немесе облыстық (аумақтық) сайлау комиссиясында белгіленген мерзімге аккредиттелген Қазақстан Республикасындағы саяси партияларының, өзге де қоғамдық бірлестіктерінің, коммерциялық емес ұйымдарының өкілдері ғана бола алады. Аккредиттеу туралы куәлік алған күннен бастап 1 жыл мерзімге беріледі.

Сондай-ақ, біздің елде сайлау (референдум) кезінде шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың, шетелдік бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері байқау жүргізе алады. Халықаралық байқаушылар жергілікті байқаушылармен толық тең құқықтарға ие. Яғни, халықаралық және жергілікті байқаушылардың міндеті – сайлау процесінің өзіне араласпай, сайлау заңнамасы нормаларының сақталуына байқау жүргізу. Оның басты айырмашылығы – шет мемлекеттерден келген байқаушылар бейтарап ұстанымды сақтауы керек, өйткені сайлау процесі – әрбір мемлекеттің, оның халқының өз заңы мен конституциясына негізделеді.

Барлық сайлауларда (референдумдарда) Қазақстан барлық халықаралық міндеттемелерді орындайды, сол арқылы әлемдік қоғамдастыққа сайлау үдерістерінің ашықтығы мен айқындығын көрсетеді. Сайлау процесінің негізгі ережелері мен тетіктері Қазақстан Республикасының «Сайлау туралы» Конституциялық заңында көрсетілген.

Байқаушылардың құқығы бар:

1) сайлау комиссиясының отырысына қатысуға;

2) дауыс беруге, оның iшiнде үй-жайдан тыс жерде дауыс беруге қатысқан сайлаушылар саны туралы ақпарат алуға;

3) дауыс беру және дауыстарды санау кезiнде тиiстi сайлау учаскесiнiң дауыс беруге арналған үй-жайында болуға;

4) тасымалданатын жәшіктерді алып жүруге, оның ішінде оларды тасымалдау кезінде көлікте болуға;

5) барлық аталған рәсiмдердi нақты шолу мүмкiндiгiн қамтамасыз ететiн жағдайларда сайлау учаскесiнде, дауыс беру пунктiнде дауыс берудiң барысын, дауыстарды санау және дауыс беру нәтижелерiн жазу тәртiбiн байқауға;

6) тиісті сайлау комиссиясының және (немесе) оның мүшелерінің шешімдеріне, әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) жоғары тұрған сайлау комиссиясына немесе сотқа шағым жасауға;

7) сайлаушылар дауыс беруге арналған үй-жайдан тыс жерде дауыс берген кезде олардың дауыс беруге келуi мүмкiн болмаған жағдайда болуға;

8) учаскелік сайлау комиссиясының мүшелері пайдаланылмаған бюллетеньдерді санау және жою кезінде қатысуға;

9) дауыс беру барысына және оның қорытындыларын шығаруға кедергі келтірмей фото, дыбыс және бейне жазбалар жасауға;

10) дауыс беру қорытындылары туралы хаттамаларды жоғары тұрған сайлау комиссияларына беру тәртібін сақтайды;

11) дауыс беруден кейiн сайлау комиссиясының дауыс беру қорытындылары туралы хаттамаларымен танысуға және олардың куәландырылған көшiрмелерiн алуға;

12) сайлау комиссиясы мүшелерiнiң назарын Қазақстан Республикасы «Сайлау туралы» Конституциялық заңының талаптарының бұзылуына аударуға, оларға тиiстi жазбаша арыздарды, бұзушылықтар туралы актiлердi беруге және тапсыру туралы белгiлер алуға құқылы.

Сайлау (референдум) комиссиясының төрағасы, оны міндетін уақытша атқаратын адам сенiм бiлдiрген адамдар мен байқаушылардың өтiнiшi бойынша дауыстарды санау хаттамасына олар жасаған актiлердi қоса беруге мiндеттi.

Заңға сәйкес байқаушылар мыналарға міндетті:

1) жеке басын және өкілеттіктерін растайтын құжаттары (аккредиттелген ұйымның жолдамасы) болуы;

2) сайлау процесіне, сайлау комиссиясының дауыстарды санау және шешімдер қабылдау тәртібіне араласпауға;

3) сайлау комиссиясының жұмысына кедергi келтiретiн iс-әрекеттер жасамауға;

4) тиісті сайлау комиссиясы белгілеген сайлау учаскесінде өзін-өзі ұстау қағидаларын сақтау туралы сайлау комиссиясы төрағасының талаптарын орындауға;

5) өз пікірлеріңізді құжатталған, негізді және тексерілетін фактілерге негіздеңіз;

6) Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының «Сайлау туралы» Конституциялық заңының және Қазақстан Республикасының өзге де заңнамасының талаптарын сақтауға;

7) ашық пікірді сақтауға және белгілі бір кандидатқа немесе саяси партияға артықшылық білдірмеуге;

8) фото, дыбыс және бейнежазбаларды жасау және тарату кезінде Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген талаптарды сақтауға міндетті.

Ағымдағы жылдың 6 қазанында өтетін Республикалық референдумда «Дауыс» қоғамдық байқаушылар коалициясы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің Жамбыл облыстық филиалы мен «Жастар-зерттеу» жастар қоғамдық бірлестігінің байқаушылары Жамбыл облысындағы Тараз қаласы мен аудандардағы барлық сайлау учаскелерінде байқау жүргізеді.

Ең бастысы, әр байқаушы байқау жүргізу процесінде қолда бар фактілер мен жағдайларға бейтараптық, объективтілік және ашықтық қағидаттарына сүйене отырып жұмысын атқаруы тиіс.

Асқар ҚАДЫРҚҰЛОВ,

«Дауыс» ҚБК» РҚБ Жамбыл облысы филиалының басшысы,

М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университетінің аға оқытушысы.