Мамандардың пікіріне сүйенсек, буллинг әртүрлі жолдармен дамып отырады. Бір жағдайда бұл адамның сыртқы келбеті, сөйлеу тәсілі, киінуі, жүрісі, бет-әлпеті, қимылдары, соның ішінде аурудан немесе мүгедектіктен туындаған кейбір жеке ерекшеліктерін жүйелі түрде ауызша қорлау, ат қою немесе мазақ ету болуы мүмкін. Басқа жағдайда, қорқыту, ұрып-соғу түрінде де болады: баланы итеріп жібереді, заттарды таңдайды немесе бүлдіреді, оның ар-намысы мен қадір-қасиетін қорлайды, қандай да бір қорлау әрекеттерін жасауға мәжбүрлеп, үшінші тұлғаларға қатысты зорлық-зомбылық арқылы іске асады. Жанама қорқыту да бар, ол манипуляциялық мінез-құлық сияқты айқын әрекеттер арқылы көрінеді. Бұл жалған ақпараттың, өсек пен қауесеттің таралуы, адамды әлеуметтік шеңберден шығару, бірлескен іс-шаралар, ойындар, бас тарту, елемеу және бойкоттың басқа түрлері болуы мүмкін.

Буллингтің бірнеше сипаттамалары бар. Біріншісі – асимметрия. Мұндай қарым-қатынаста әрқашан бір жағынан физикалық немесе психологиялық түріндегі күшке ие агрессор, екінші жағынан зардап шеккен адам және үшінші тұлғалардың қолдауы мен көмегіне мұқтаж. Екіншіден, қорқыту әрқашан қасақана сипатта болады. Қорқыту кездейсоқ емес, тікелей ниетпен таңдалған адамға физикалық және психикалық азап шегуге бағытталған. Жасөспірімдер мен балалар ортасының ерекшеліктері келесі сипаттаманы белгілейді – бұл көбінесе зорлық-зомбылық жасаушы мен жәбірленушіге ғана емес, сонымен бірге зорлық-зомбылық куәгерлеріне, ол орын алатын бүкіл сыныпқа немесе топқа әсер ететін топтық процесс. Ол ешқашан өздігінен тоқтамайды, мұндайда процестің барлық қатысушыларына әрқашан қорғаныс пен көмек керек. Қорқыту жәбірленушіге ұзақ мерзімді теріс әсер етеді, тіпті суицидтік мінез-құлықтың дамуына әкелуі мүмкін. Буллингпен күресу кезінде бұл зорлық-зомбылықтың бір түрі екенін есте ұстаған жөн, сондықтан бірінші кезекте зорлық-зомбылықтың кез келген көрінісіне нөлдік төзімділік мәдениетін қалыптастыру маңызды.

– Буллингпен күресуден бұрын, профилактика жүргізу және өскелең ұрпақта да, ересектерде де ассертивті мінез-құлықты дамытуға назар аудару керек. Яғни, пассивті және агрессивті мінез-құлық арасындағы тепе-теңдікті табуды үйрену, мұнда адам өз мүдделері мен сенімдерін басқаларды манипуляциялауға немесе қорлауға тырыспай қорғайды. Өз ойларыңызды, сезімдеріңізді және тілектеріңізді басқа адамдардың құқықтары мен сезімдерін құрметтей отырып, тікелей және ашық түрде білдіріңіз. Сонымен бірге «Бұл жас және ол есейген сайын бәрі өздігінен өтеді», «менің балам уланбайды және бұл маған қатысты емес» деген секілді стереотиптерді қайта қарау қажет, – дейді Ш.Мұртаза атындағы халықаралық Тараз инновациялық институты жалпы педагогика кафедрасының доценті, буллингке қарсы қоғамдастықтың сарапшысы Жұлдыз Өскенбаева.

Әдетте қорқытудан тек жәбірленуші зардап шегеді деп есептеледі, бірақ қорлауды ұйымдастыратын адамға да көмек қажет. Мұндай жағдайға сауатты қарау үшін ішкі ресурстарды іздеуге баса назар аудару керек. Қиын жанжалды жағдайларда қарым-қатынас жасау қабілетін дамыту керек, қажет болғанда баланың ішкі агрессивтілігін нығайту маңызды, физикалық емес, қарсы тұруды үйрету керек. Өкінішке қарай, буллинг кез келген қоғамда болатын зорлық-зомбылық түрі. Зорлық-зомбылыққа төзбеушілікті қалыптастыру көп уақытты қажет етеді. Сол себепті де бұл тек жастардың ғана емес, аға буынның да құндылық таразысына түсетін мәселесі.

Нұрболат АМАНБЕК,

журналист