Бүгінде елдегі қарапайым азаматтарды не алаңдатады? Қарапайым заттар: бұлар тұрғын үй, жұмыс, қолжетімді білім, денсаулық сақтау, қажетті тауарлар. Қалғандары қайталама өнімдер. Кәдімгі отбасылар мен үй шаруашылықтары үшін негізгі нәрселер қолжетімді болған кезде, экономика толық қарқынмен дами бастайды, мейлінше тұрақты, берік, әлемдегі мұнай дағдарыстарына бейім бола түседі. Қазақстанды тек қана мұнай дамытпауы керек. Егер адамға өз жоспарлары мен жобаларын іске асыруға мүмкіндік берілсе, онда оған шынымен көмектесу үшін мемлекетті экономиканың болашағы аса алаңдатпауға тиіс. Бастамашыл және жауапты адамдар жұмыс орындарын және тауарларды қолжетімді бағалармен қамтамасыз етеді және бюджетті салықтық төлемдермен қамтамасыз етеді. Қазақстанда «экономикалық ғажайыптың» мұндай қарапайым формуласы әлі де тиімсіз жұмыс істеуде. Бірінші рет «қарапайым заттар экономикасын» дамыту идеясы 2018 жылдың қазан айындағы ҚР Тұңғыш Президентінің Жолдауында айтылды. Сол кезде жаңа бағдарламаның тереңдігі мен болашағы барын түсінгендер аз болды. Көптеген адамдар бұл жеке кәсіпкерлікті қолдаудың кезекті бір шарасы деп санайды. Еш нәрсеге де сенбейтіндер мұндай жаңа идеяны шамамен былайша түсіндірді: «Соңғы он жыл ішінде бұған ұқсас бағдарламалар тым көп болды ғой. Көптеген адамдар өздерінің әлеуетін іске асыруға уақыттары жетпей, бұл туралы ұмытып та кетті. Кейбір қызықты жобалар орындаушылардың қабілетсіздігі, бюрократиялық кедергілер, қаржыландырудың жетіспеушілігі салдарынан «тұншықтырылды». Кейбіреулер жұмысын жалғастыруда, бірақ ерекше жетістіктер байқалмайды». Шағын және орта кәсіпкерлік нысандарының өкілдері көбінесе көптеген бағдарламалардың «декларативтілігі» туралы, мемлекеттік қолдау мен субсидияларды ұсыну тетігінің «шатысуы», «дұрыс адамдар» арасында «байланыстар» болуы қажеттілігі туралы жиі айтады. «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасының мәні неде және бұрыннан қабылданғаны мен қолданыстағысынан несімен ерекшеленеді? Алдымен тұтыну тауарларын өндіріске енгізуге немесе жандандыруға қатысты жоспарлар мен көрсеткіштерге назар аударайық. Мемлекет кәсіпкерлерге шағын және орта бизнес нысандарына экономикалық қызметтің 65 түрі бойынша жалпы сомасы 600 миллиард теңгені (1,57 миллиард долларды) құрайтын қаржылай қолдау көрсетуге ниет білдіріп отыр, оның 365-і нақты тауарлар. Бұл өнімдер экономиканың төрт секторында шоғырланған: Біріншісі – ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру (ел нарығындағы импорт үлесі қазір 59 пайызды құрайды). Екіншісі – азық-түлік өндірісі (23 пайыз). Үшіншісі – азық-түліктік емес өнеркәсіп өнімдерінің (82 пайыз) өндірісі болып табылады. Төртіншісі – қызметтер (туризм, студенттік жатақханалар және т.б.). Бұл жерде ауыл шаруашылығы өнімдерінің қандай түрі жөнінде айтылып отыр? Бұлар: қант қызылшасы, қызанақ, пияз, сарымсақ, бақша дақылдары, мақта, зығыр, жемдік қызылша, жүгері, алма, өрік, шие және шабдалы. Өнімнің бұл тобында: шикі сүт, тірі асыл тұқымды және мүйізді ірі қара малы да бар. Барлығы 49 тауарлық атауға ие. Азық-түлік өнімдеріне: жаңа піскен және мұздатылған ет, кептірілген, тұздалған немесе ысталған, дайын роллдар, шұжықтар, салями, пісірілген жүгері; сүт, сүт негізіндегі сусындар, қаймақ, ұнтақталған немесе қоюландырылған, қатты түрдегі сүт немесе кілегей, май, йогурт, ірімшік және сүзбе, айран, крем, сарымсақ, казеин; қант; шоколад және карамель, какао, нуга, фудж, ақ шоколад; күріш, импульс, макарон тағы басқалары кіреді. Барлығы 69 атаулы өнім бар. Мемлекеттік қолдауды талап ететін тауарлардың ең үлкен тобы (247 атаулы өнім) – бұлар тоқыма немесе трикотаж бұйымдары мен басқа да пуловер, свитер, кардиган, тоқылған куртка, көкірекше секілді дайын бұйымдар; ерлерге, әйелдер мен балаларға арналған сырт киім өндірісі: костюмдер, курткалар, шалбарлар, юбка, қалпақшалар; әртүрлі табиғи және синтетикалық маталарды өндіру; аяқ киім өндірісі; әртүрлі құрылыс материалдарын өндіру; сабын және жуғыш заттарды өндіру, тазалау және жылтырату, жиһаз тағы басқалары. Туризм ұлттық экономиканың дамуының негізгі бағыттарының бірі болып табылады. Қазақстанның жалпы ішкі өніміндегі туризмнің жалпы үлесі 6 пайызды құрайды. Экономикадағы осы үлесті 2025 жылға қарай 8 пайызға арттырудың стратегиялық міндеті алға қойылып отыр. Қазақстан Республикасының 2019-2025 жылдарға арналған туризм индустриясын дамытудың мемлекеттік бағдарламасы мыналарды қамтиды: туристік инфрақұрылымның сапасын арттыру (қонақ үйлер, курорттар, мәдени және ойын-сауық мекемелері және т.б.); әуе қозғалысының ашықтығын арттыру; визаларды жеңілдету; жолдардың сапасын жақсарту; автокөлік жалдау компанияларының санын көбейту және басқа да шаралар. Агроөнеркәсіптік кешендегі өңдеуші сектордағы жеке кәсіпкерлікті қолдауға – 100 миллиард, агроөнеркәсіптік кешен өндірісіне – 100 миллиард, өңдеу өнеркәсібі мен қызмет көрсетулерге 400 миллиард теңге бағыттау жоспарлануда. Үкімет «қарапайым заттар экономикасы» 2025 жылға қарай елімізге салықтық аударымдар түрінде 1 триллион рубльден астам табыс әкеледі және 16 мың тұрақты жұмыс орнында отандық тауарлардың өндірісін 2,5 есеге ұлғайтады деп санайды. Кәсіпкерлерге арналған ең өзекті мәселелердің бірі – қолдауды қалай алуға болатындығы. Басымдыққа ие жобаларды қолдау тетігі мен тәжірибесін зерделеу, шын мәнінде, бәрі бірдей қарапайым емес екенін көрсетеді. Мысалы, агроөнеркәсіптік кешенде бұл қалай жүзеге асырылады? Мемлекеттік қолдау алу үдерісі алты қадамнан тұрады. 1. Кәсіпкер қаржыландыру туралы өтінішпен Банкке жүгінеді. 2. Банк жобаның қаржылық және экономикалық тиімділігін кешенді бағалау мен сараптауды жүзеге асырады. 3. Оң шешім қабылданған жағдайда, Банк кәсіпкерге жобаны несиелендіруге дайын екендігі туралы жазбаша жауап береді. 4. Кәсіпкер «Даму» қорына өтінім мен құжаттар топтамасы туралы өтініш жасайды. 500 миллион теңгеден астам сомаға жобаларды несиелендіру жағдайында Ауыл шаруашылығы министрлігінің (Мемлекеттік сараптама) оң қорытындысы қажет. 5. «Даму» қоры субсидиялау туралы шешім қабылдайды және хаттаманың үзінді көшірмесін Банкке және кәсіпкерге жібереді. 6. Банк, кәсіпкер және «Даму» Қоры үш жақты гранттық келісім жасасады. Мұндай рәсім кәсіпкерден «шкафтармен серуендеуге» белгілі бір дағдыларды талап етеді және бір айда мақұлдау үшін қажет емес. Сондай-ақ тақырыптың өзі «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасының әлеуетті қатысушысына бірқатар міндетті талаптар қойылады. 1. Қаржылық көрсеткіштер бойынша болжамдарды қамтитын бизнес-жоспардың болуы. 2. Мерзімі өткен салық пен жалақы бойынша берешектің болмауы. 3. 90 күнтізбелік күннен асатын мерзімге негізгі борыш бойынша және (немесе) сыйақы бойынша мерзімі өткен берешектің болмауы, соңғы 12 айда бір немесе бірнеше рет қарызды қайта құрылымдау; 4. Қарыз алушы жобаға өз қаражаты есебінен кемінде 20% мөлшерінде есепке алынуға тиіс. 5. Банктердің қосымша талаптары. Бүгінгі таңда «Қазақстан Халық Банкі» АҚ, «ForteBank» АҚ, «Банк ЦентрКредит» АҚ, «Цеснабанк» АҚ, «Сбербанк» АҚ ЕБ, «АТФ Банк» АҚ, «Еуразиялық банк» АҚ, «Банк» РБК» АҚ және «Нұрбанк» АҚ. Қарыз алушы-кәсіпкерлер үшін несиелендіру мөлшерлемесі 8 пайыз, несие мерзімі – 7 жыл. Бағдарламаның бірнеше айдан кейін Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 4 мамырдағы № 248 қаулысымен басымдыққа ие жобаларды несиелендіру тетігіне кредиттік кепілдік құралы енгізілді, бұл кәсіпкерлерге қамтамасыз етілмеген жағдайда қаржы алуға мүмкіндік береді. Кейбір банктердің ішкі саясатына сәйкес, сатып алынған мүлік кепілді деп санауға болады. Жобаның мақсатты мақсатын растау үшін кәсіпкер экономикалық қызметтің нақты түріне байланысты мақұлданған тізімнен кем дегенде бір өнім түрін шығаруға тиіс. 2019 жылдың маусым айындағы жағдай бойынша «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасы бойынша 65 жоба мақұлданды. Бірақ бұл аса көп те емес. Мәселе мынада, шенеуніктер қайтадан пайдалы бастаманы «марш жүгіріске» аударуға тырысады. Кейбір өңірлерде әкімдер осы бағыттағы жұмысты күшейтуі керек. Межеге осындай жолмен бару керек пе? Кейбір ретсіздіктерге қарамастан, «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасы шағын және орта бизнесті қолдауға арналған басқа бағдарламалармен салыстырғанда мейлінше үғынықты болып келеді: басым секторлар анықталған, өндірушілер үшін өнім топтары дәлме-дәл айқындалған, мемлекеттік қолдау мен банктен несие алу тетігі де түсінікті. Бүгінде аймақтардағы кәсіпкерлерге көмек көрсету мақсатында «Атамекен» кәсіпкерлер палатасы базасында жобалар кеңселері ашылған. Олардың мақсаты осы бағдарлама шеңберінде басым жобаларды несиелендіру тетігін әзірлеу және енгізу болып табылады. Күнделікті негізде жоба офисі жобаларды бизнес-жоспардан қаржыландыруға дейінгі барлық сатыларда қарастырады, пайда болған мәселелерді қарайды және оларды шешу үшін ұсыныстар әзірлейді. Үкімет бұл жағдайды ұдайы қадағалауында ұстайды, тапсырыс берушілердің ставкасын 6 пайызға дейін төмендету, несие мерзімінің 1/3 артық емес жеңілдік мерзімін енгізу (2 жылдан 3 айға дейін), шамамен 45 жаңа экономикалық қызметті қосу, айналымдағы қаражатты 50 пайыздан 75 немесе 100 пайызға дейін толықтыратын қаржыландыру мөлшерін ұлғайту, инвестицияларды 10 жылға дейін ұзарту, ағымдағы активтерді 5-7 жылға дейін толықтыру және басқа да ұсыныстар әзірлейді. Өкінішке қарай «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасында стартаптарды қолдау тетігі жетіспейді. Шын мәнінде, салық пен несие бермей жұмыс істейтін жақсы дамыған кәсіпорындар мен жеке кәсіпкерлер ғана қолдауға ие болады және еліміздегі 2015 жылғы дағдарыс жағдайында әупіріммен сау қалғаны тым аз. Өз ісін енді бастап жатқан кәсіпкерлерден «дәстүр» бойынша ештеңе де күтілмейді, олар үшін стартаптарға (жаңа бизнеске) қолдау тетігі тікелей көрсетілетін басқа мемлекеттік бағдарламаларға сілтеме жасалынады. Ал бұл ұтымды ма? Қарапайым заттар экономикасы кәдімгі адамға, оның нақты қажеттіліктеріне «бетін бұрып», мүмкіндіктерін ашуға тиіс. Елдің, қоғамның және әрбір отбасының әл-ауқатының болашақ дамуы жаһандық сілкіністер мен тұрақсыздық дәуірінде дәл осы жаңа парадигмаға байланысты болады. Әрбір отбасында реттілік пен тәртіп, бақуаттылық болуы үшін «қарапайым заттар экономикасы» қағидатын адамның экономикалық дамуының басты орталығына орналастыру керек-ақ.

Бақтияр АЛДАШОВ, облыстық мәслихаттың депутаттық фракциясының мүшесі, ТИГУ-дың профессоры.