Мен Мәскеу энергетикалық институтында оқыдым. Оқу кезеңінде Нововоронеж және Белоярск атом электр стансаларында тәжірибеден өтуге мүмкіндік алдым. Ол кезде де атом электр стансалары жоғары технологиялық тәртіпке ие, ғылымды көп қажет ететін өндірістер болатын. Публицистикалық және ғылыми әдебиетте, әсіресе Қазақстанда үлкен пікірталас туды. Сол кездің өзінде біздің республика аумағында атом электр стансасын салу тиімді ме, тиімсіз бе деген тақырып талқыланды. Атом электр станцияларының артықшылықтары мен кемшіліктері қарастырылды. Бұл ретте негізгі артықшылықты атап өтуге болады: қолданылатын отын көлемінің аздығына байланысты отын көздерінен практикалық тәуелсіздік. Мысалы, ВВЕР- 1000 реакторы бар бір энергоблоктағы жалпы массасы 41 тонна болатын 54 отын жинағы (TVEL) 1-1,5 жыл жұмыс істейді, ал қуаттылығы 2000 МВт ГРЭС екі пойыз көмірін жағады күніне. Ядролық отынды тасымалдау құны, дәстүрлі отыннан айырмашылығы айтарлықтай төмен. Демек, елдің логистикалық құрылымына түсетін жүктеме азаяды. Атом электр стансасының үлкен артықшылығы – оның салыстырмалы экологиялық тазалығы. Жылу электр станцияларында күкірт диоксиді, азот оксидтері, оксидтер кіретін зиянды заттардың жылдық жалпы шығарындылары көміртегі, көмірсутектер, альдегидтер және күл, орнатылған қуаттылықтың 1000 МВт- қа шаққанда газбен жұмыс істейтін электр станцияларында жылына шамамен 13 000 тоннадан ұнтақ көмір электр станцияларында жылына 165 000 тоннаға дейін ауытқиды. Атом электр станцияларында мұндай шығарындылар жоқ. Қуаты 1000 МВт жылу электр станциясы отынды тотықтыру үшін жылына 8 миллион тонна оттегін жұмсайды, ал атом электр стансалары оттегін пайдаланбайды. Табиғи радиоактивті заттар көмірді жағу кезінде сыртқы ортаға толығымен дерлік енеді. Сонымен қатар, жылу электр станцияларының шығарындыларының үлестік белсенділігі атом электр станцияларына қарағанда бірнеше есе жоғары.

Атом электр стансаларының экологиялық жағынан төмен болатын бірден-бір факторы турбиналық конденсаторларды салқындату үшін техникалық суды көп тұтыну нәтижесінде пайда болатын жылулық ластану болып табылады. Бұл АЭС үшін тиімділігінің төмендеуіне байланысты (35 пайыздан аспайтын) біршама жоғары. Сондай-ақ, кейбір атом электр станциялары жылу мен қалаларды ыстық сумен қамтамасыз ету қажеттіліктері үшін жылудың бір бөлігін алып тастайды, бұл өнімсіз жылу шығындарын азайтады.

Кемшіліктерге атом электр станциясын салуға кететін шығындар да кіреді, олар жобаға байланысты өзгереді. 2000 жылдары жүзеге асырылған АЭС жобалары негізінде жасалған бағалаулар бойынша, олар шамамен бір кВт электр қуатына 2500 долларға тең болса, ЖЭС үшін көмірде 1200 доллар, газда 1000 долларды құрайды. АЭС апаттардың ауыр зардаптары бар. Оларды жою үшін атом электр стансалары көп қорлары бар күрделі қауіпсіздік жүйелерімен жабдықталған және резервті қамтамасыз етеді. Яғни, максималды жобалық апат болған жағдайда да ядроның еруін болдырмау маңызды. Атом электр стансалары үшін күрделі мәселе де пайдаланылған ядролық отынды кәдеге жарату болып табылады. Уранның жартылай ыдырау периоды, яғни, табиғи жағдайда радиоактивтіліктің 50 пайызға төмендеуі 150 жылға созылады.

Қысқасы, бұл бағытта әбден ойланып барып шешім қабылдаған дұрыс.

Жанат ТӨЛЕНБАЕВ,

техника ғылымдарының докторы, М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университетінің профессоры.