Қазынашылық – бұл мемлекеттік қаражатты басқаруға және бақылауға жауапты мемлекеттік қаржы жүйесінің маңызды элементі. Қазынашылық тарихы оқиғаларға бай және оның қаржылық басқарудағы рөлі ғасырлар бойы айтарлықтай өзгерді. Бұл мақалада Қазынашылықтың тарихы, оның эволюциясы және қазіргі рөлі туралы айтатын боламыз. Қазынашылық тарихы Ежелгі Рим мен Қытай сияқты ежелгі өркениеттерден бастау алады. Мысалы, Римде салық жинауды және мемлекеттік қажеттіліктерге қаражат жұмсауды басқаратын қазынашылық жүйесі (aerarium) болды. Алайда, уақыт өте келе және мемлекеттің дамуымен қазынашылық функциялары күрделене түсті. Орта ғасырларда қазынашылық тар мамандандыруға ие болды. Көптеген елдерде корольдік қаржыны басқару үшін бөлек қазынашылық жұмыс істеді. Бұл қаржылық ресурстарға нақты бақылау орнатуға және сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға көмектесті. Қазақстан Тәуелсіздік алған жылдарда елдің бюджет жүйесі қалыптасу мен дамудың орасан зор жолынан өтті. Республиканың мемлекеттік қаржы жүйесін қалыптастырудың маңызды кезеңі 1991 жылғы 17 желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң қабылданғаннан кейінгі күні қабылданған «Бюджеттік жүйе туралы» бірінші Заңның жарыққа шығуы болды. Бұл заң ел бюджеттерін қалыптастырудың негізгі принциптерін, республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттер арасындағы қатынастарды, салық төлеу, басқа төлемдер және бюджеттік қаражат бөлу бойынша заңды және жеке тұлғалармен бюджеттердің қатынастарын анықтады. Бұл заңның негізгі қағидаты мемлекеттің бюджеттік жүйесі бөліктерінің: республикалық және жергілікті бюджеттердің дербестігі болды. Еліміздің Тәуелсіздікке қол жеткізуімен және оның одан әрі нығаюымен мемлекеттің кірістері мен шығыстары біртіндеп ұлғайды, қаржы жүйесі күрделене түсті және елдегі ақша қаражаттарының қатаң есебін қамтамасыз ету үшін қосымша бақылауды талап етті. 1993 жылғы 15 қарашада Қазақстан Республикасының ақша бірлігі айналысқа түсті. Дәл сол кезде экономикалық құрылымдарды реформалау және ең алдымен мемлекеттік қаржыны басқару қажеттілігі туындады. 1995 жылы Қазақстан Республикасы Конституциясының жаңа редакциясының қабылдануы және экономикалық, саяси ахуалдың өзгеруі, нарықтық экономикаға көшу, Салық кодексінің қабылдануы, Қазынашылық органдарының құрылуы бюджет жүйесінде 1996 жылғы 24 желтоқсандағы екінші заңның дайындалуы мен қабылдануына себеп болды. 1993-1997 жылдар кезеңі жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуының негізгі кезеңі болды. Республикада экономикалық реформаларды жүргізу реформалауды және бюджеттік жүйені талап етті. Бұл жаңа бюджеттік классификацияны әзірлеу мен енгізуден басталды. Ескі бюджеттік классификацияның Әдіснамалық негіздері бірнеше онжылдықтар бұрын жасалған. 1997 жылы барлық деңгейдегі бюджеттердің шығыстарын мемлекеттің бағдарламалық міндеттерін орындаумен өзара байланыстыруға мүмкіндік беретін халықаралық стандарттардың талаптары негізінде бюджеттің атқарылуының ашықтығын қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасының кірістері мен шығыстарының жаңа бюджеттік сыныптамасы әзірленіп, енгізілді. Оны әзірлеу үшін халықаралық валюта қорының Әдістемесі қолданылды. 1998 жылы Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі жүргізген мемлекеттік сектордың функционалдық талдауы нәтижесінде бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдар оңтайландырылды. Республикалық және Жергілікті бюджеттер арасында бюджет қаражатын жұмсау бағыттарының негізгі аражігін ажырату жүргізілді. Қазынашылық қызметі бюджеттің сапалы орындалуын қамтамасыз етуге, қолданыстағы заңнама шеңберінде бюджеттің кірістері мен шығыстары туралы нақты есептілікті қалыптастыруға бағытталған. Ол кезде қазынашылық жүйесі, қалыптасу және реформалау кезеңі үшін 1999 жылдан бастап Қазынашылық комитетінің басқаруында Валентина Сатқалиева тұрды. Маңызды оқиғалардың бірі 2000-2004 жылдары қазынашылық жүйені жаңғырту болды. Бұл елдің бюджеттік жүйесінің халықаралық деңгейге шығуына мүмкіндік берді. Жаңасын жасау оңай емес, сонымен бірге қалыптасқан процестерді өзгерту және қолданыстағы жүйені жаңарту екі есе жауапкершілікті жүктейді. Елдің бүгінгі өркендеуі қазынашылық қызметкерлерімен байланысты. Олар мемлекеттің қаржысын ысырапсыз пайдаланудың және осы қиын дағдарыс кезеңінде қиындықтардан тиімді шығудың барлық мүмкіндіктерін шебер ұйымдастырады. Қазақстан Республикасының бюджетін атқаруда қазынашылық қаржыгерлердің салымы, адал еңбегі, кәсіби біліктілігі мен жоғары тәжірибесі ерекше бағаланады. Қаржы реформасын шешу үшін 1994 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің жанынан Қазынашылықтың Бас басқармасы құрылды. Бұл Бухгалтерлік есеп бойынша бюджеттік басқару функциялары, сондай-ақ бюджеттік мекемелер мен қаржы жүйесіндегі бухгалтерлік есеп әдіснамасы берілген бюджетті атқару жөніндегі Бірыңғай орган. Сонымен қатар, Қазынашылықтың Бас басқармасына үлкен өкілеттіктер, министрліктерді, ведомстволарды, кәсіпорындар мен ұйымдарды бюджет қаражатын мақсатты және ақылға қонымды пайдалану тұрғысынан тексеруге, ал мұндай фактілер анықталған жағдайда – мақсатсыз пайдаланылған қаражатты қайтарып алуға мүмкіндік берілді. Жамбыл облысындағы қазынашылық тарихы 1995 жылы ҚР Бас қазынашылық басқармасының бастығы Мырзахмет Ауановтың Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің облыстық қазынашылық басқармаларын құру туралы бұйрығына қол қойған кезінен бастау алады. Ел Үкіметінің 1997 жылғы Қаржы министрлігін ұйымдық-құрылымдық жетілдіру мақсатында министрліктің Қазынашылық департаменттеріне заңды тұлға мәртебесі берілді, Ереже бекітілді. Облыстық қазынашылық басқармасының құрылуының бірінші кезеңінде саны аз болды, штат саны небәрі 10 адамды құрады. 1998 жылы аудандық қазынашылық бөлімдерін құруға штат санының 14 бірлігі бөлінді. Аудандарда жұмысты жолға қою керек еді. Екі ай ішінде аудандық қазынашылық бөлімдерінің штаты жасақталды. Бюджеттік банкті тарату және оның бюджеттерді кассалық атқару функцияларын қазынашылық жүйесіне беру кезеңі шиеленісті болды. Қазынашылықтың интеграцияланған ақпараттық жүйесін енгізу аумақтық қазынашылық бөлімшелерінің ішкі құрылымын реформалау және қызметкерлердің кәсіби өсуіне жағдай жасау, білікті кадрлардың айналымын қысқарту қажеттілігін туғызды. Бюджетті атқарудағы Қазынашылық комитеті функцияларының рөлі мен маңыздылығын түсіне отырып, облыстық қазынашылық басқармаларының мәртебесі көтерілді, осыған байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы қаулысымен облыстық аумақтық органдар облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша Қазынашылық департаменттері болып қайта аталды. 2008 жылы «Қазынашылық-Клиент» ақпараттық жүйесі әзірленді, клиенттер ұсынған құжаттарды қабылдау, сондай-ақ, клиенттерге электронды түрде есептілік беру бойынша Қазынашылық функциялары автоматтандырылды. 2010 жылы жүйе жаңғырту кезеңінен өтті. Тағы жеті бизнес-үдеріс іске асырылды. 2016 жылдан бастап жүйе өнеркәсіптік пайдалануда. Бүгінгі таңда өңірде Қазынашылық департаменті 137 қызметкерді, оның ішінде он аудандық қазынашылық басқармасының 67 қызметкерін біріктірді. Қазіргі уақытта департаментке республикалық және жергілікті бюджеттердің 620-дан астам мемлекеттік мекемелері қызмет көрсетеді, 21 квазимемлекеттік сектор субъктілеріне және 18 мемлекеттік сатып алу субъектілеріне қызмет көрсетеді. Қазіргі қазынашылық қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етуде және мемлекеттік қарыздарды басқаруда да маңызды рөл атқарады. Ол бюджеттерді әзірлейді, шығындарды бақылайды және салық саясатын әзірлеуге қатысады.  

Зүльфия БЕКЕЖАНОВА,

облыстық қазынашылық департаменті төлемдерді бекіту және бақылау бөлімінің басшысы.