«Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы Президент Қасым-Жомарт Тоқаев саясатының басты бағыттарының бірі және бұл жаңа Қазақстанды құруда маңызды рөл атқарады. Тұжырымдаманы іске асыру барысында кереғарлықтар мен проблемалар жоқ емес. Бірақ бұл бағытта атқарылып жатқан оңды істер қатары да басым. Себебі қазіргі таңда күнделікті өмірде де, әлеуметтік желілерде де қоғамда шын мәнінде «халық үніне құлақ асатын мемлекеттің» іргетасы қаланып келе жатқанының куәсі болудамыз десек, асыра сілтегендік емес. Осы орайда бұл тақырыптағы ақпараттарды объективті түрде, жан-жақты талдаған, «халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын шынымен тиімді іске асыру үшін тағы не қажет екендігі туралы ой білдірген бірнеше сарапшының пікірлерімен бөлісуді жөн көрдік. «Қолданбалы этносаяси зерттеулер институты» ЖШС директоры, саясаттанушы Талғат Қалиев «билік – халықты, халық – билікті естуі керек» дейді және бұл бағытта атқарылып жатқан іс-шаралар қатары көз қуантады. Саясаттанушының пікірінше, «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын іске асыруда ең алдымен оны мемлекеттік қызметшілердің өздері және жалпы азаматтар қалай түсінетіні маңызды. – Қазір «еститін мемлекетке» деген көзқарас белгілі бір мағынада тұтынушылық сипатта орын алып отыр. Адамдар шенеуніктерге, Мемлекет басшысына болмашы мәселелер бойынша жүгініп, өздерінің мәселелерін жедел шешуді талап етеді. Бұл дұрыс тәсіл емес. Менің түсінігімде «халық үніне құлақ асатын мемлекет» – бұл билік пен қоғам арасындағы серіктестіктің бір түрі. Бұл, ең алдымен, өзекті мәселелерді ғана емес, сонымен бірге қабылданған шешімдерді талқылауға да мемлекеттің ашықтығын білдіреді. Бүкіл ел үшін маңызды шешімдер жабық форматта емес, халықтың басым бөлігін тарта отырып, мемлекет олардың шағымдарын емес, ең алдымен пікірлерін мұқият тыңдап, шешімдер қабылдауы тиіс. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын іске асыруда менің ойымша бір кемшілік бар. Ол – әлеуметтік желілердің ықпалын асыра бағалау, жергілікті атқарушы органдар тарапынан оларға тым көп бағдарлану. Олар өздерінің тікелей нақты жұмысымен айналысудың орнына әлеуметтік желілерде имидж қалыптастыру, түсініктемелерде қызмет құру секілді түрлі науқандар ұйымдастыруда. Адамдардың проблемаларын шешудің орнына, ақпараттық кеңістікті сын көріністерден «санитарлық тазартуға» көп ақша жұмсалады. Бұл «еститін мемлекет» емес, бұл қандай да бір түсініктің бұрмалануы. Егер біз мемлекет пен қоғам ретінде дамығымыз келсе, бұл әрекеттерден бас тартқанымыз абзалырақ. Қазіргі қоғам әлеуметтік желілердің кең енуінің және ақпараттық ағындардың жеделдеуінің арқасында саяси, қоғамдық, азаматтық белсенділікке ие болды, ал «халық үніне құлақ асатын мемлекет» форматы – осы трендпен белсенді жұмыс істеудің бір әдісі. Сонымен қатар «халық үніне құлақ асатын мемлекет» белгілі бір министрліктің немесе ведомствоның «жетекшілік ететін бағыты» емес екенін түсіну өте маңызды. Содан кейін бұл бастаманың сәтті жүзеге асуы бір адамға, тіпті Мемлекет басшысына да, нақты мемлекеттік органға да, жалпы мемлекеттік билік жүйесіне де байланысты емес. Бұл мемлекеттік құрылыс процестерінің барлық қатысушыларына, соның ішінде билік тармақтарына ғана емес, сонымен бірге әрбір нақты адамға, азаматтық қоғамға, саяси партияларға, кәсіпкерлерге, ел азаматтарының барлығының іс-әрекетіне байланысты. Мемлекет тек билік институттары, мемлекеттік органдар ғана емес. Мемлекет ол –халық. Сондықтан адамдардың өздері де белсенділік танытып, қолда бар мүмкіндіктерді пайдалана отырып, өздерінің мүдделерін ғана емес, сонымен қатар өз елі, өңірі, елді мекені үшін маңызды міндеттерді шешуге қатысуы, бюджет қаржысын бақылауға көбірек қатысуы қажет. Яғни, шағымдар мен өтініштерден басқа, «еститін мемлекетке» қандай да бір идеяларды, ұсыныстарды жолдау, проблемаларды шешуге тарту, өз мүмкіндіктеріне қарай республиканың дамуына қатысулары қажет, – дейді Талғат Қалиев. Жалпы, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев қызметке кіріскен сәттен бастап халық алдында сөйлеген сөздерінде, соның ішінде әрбір Жолдауында қоғам мен мемлекет арасындағы қарым-қатынасты қамтамасыз етуге қабілетті құрал ретінде әлеуметтануға назар аударды. Себебі «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы халық әділ әрі ашық «сөйлейтін» кезде тиімді әрі нәтижелі болмақ. Осы орайда әлеуметтану ғылымы арқылы қоғамның немесе жеке әлеуметтік топтардың нақты мәселелері, құндылықтары мен көзқарастары туралы пікірлерін жинап, талдай аламыз. Бұл пікірімізді «AMANAT» партиясы қоғамдық саясат институтының директоры Мәдина Нұрғалиева да құптайды. Өйткені ол да бұл мәселеде әлеуметтануды басты назарға алған жөн деп есептейді. – Негізінде әлеуметтану – ақпараттық шуды анықтауға, қандай резонанстық мәселелер шынымен мұқият назар аударуды және жүйелі шешуді қажет ететінін, ал қайсысы оқшауланған жағдайды немесе әлеуметтік желілерде жиі көтерілген хайп екенін анық түсінуге көмектеседі. Біздің елде әлеуметтік желілерде, интернетте резонанс тудыратын әртүрлі хабарлама, қоңырауларға көп көңіл бөлінеді. Ал Қазақстанда Facebook-ті 2,4 миллион, Instagram желісін 6,8 миллион адам қолданады. 2020 жылдың өзінде Telegram қолданушыларының саны 2 миллионға жуық болды, ал қазір одан да көп. Бұл мүлдем басқа, көбінесе қарама-қарсы көзқарастары бар әртүрлі топтардан тұратын адамдардың үлкен гетерогенді массасы. Бұл, әрине, әлеуметтік желілердегі жазбалар негізінде пікір туралы қорытынды жасау үшін жеткіліксіз. Бірақ интернетте жүргізілген сауалнамалардың да салыстырмалы мәні бар, өйткені онлайн сауалнамалардың өкілдігін қамтамасыз ету мәселесі әлі де ашық, онсыз статистикалық тұрғыдан сенімді нәтиже алу мүмкін емес. Қазір Қазақстанда әлеуметтанумен тұрақты түрде айналысатын бірыңғай мемлекеттік институт, республикалық бюджеттік ұйым жоқ. Мұндай зерттеулерді әртүрлі компаниялар, ҮЕҰ, жоғары оқу орындары, әртүрлі зерттеу, талдау институттары жүргізеді. Бір жағынан, бұл жағдай қазақстандық әлеуметтануға тәуелсіздік пен объективтілікті сақтауға мүмкіндік берді, екінші жағынан – мемлекеттік қолдаусыз әлеуметтануды жүйелі деңгейде дамыту күрделі болып көрінеді, – дейді М. Нұрғалиева. Сондай-ақ институт директорының пікірінше, бізде дамымай, кенжелеп қалған тағы бір мәселе, ол – жариялылық, ашықтық мәселелері. Қазақстанда әлеуметтанулық зерттеулерге шын мәнінде үлкен қаражат жұмсалады, бірақ олардың қандай нәтиже беретіні, алынған деректерге сүйене отырып қандай шаралар қабылданатыны, қандай да бір әлеуметтанулық есепте берілген ұсынымдар қалай пайдаланылатыны әрдайым көрінбейді. Сонымен қатар әлеуметтік зерттеулер деректері іс жүзінде қолжетімді емес. Мысалы, бізде Adilet ақпараттық жүйесі бар және оның ішінде мемлекеттік органдардың, басқа да бюджеттік құрылымдардың тапсырысы бойынша жүргізілген әлеуметтанулық зерттеулердің барлығы толық жарияланған мәліметтер базасы бар. Алайда базаға қолжетімділік шектеулі және әрдайым зерттеулер мен олардың нәтижелері сол жерде уақтылы орналастырыла бермейді екен. «Тағы бір мәселе бар, әлеуметтік зерттеулер деректерін шынымен тиімді пайдалану үшін олармен жұмыс істей білу, оларды түсіндіре білу қажет. Мұны әлеуметтанушы жасай алады, бірақ министрліктер мен ведомстволарда, әдетте, мұндай штаттық бірлік жоқ. Жалпы, «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жүзеге асыруда әлеуметтану – барынша кеңінен қолдануға болатын және қажет болатын маңызды құрал. Қазіргі жағдайда онлайн петицияларды талдау және азаматтардың Президенттің Виртуалды қабылдау бөлмесіне өтініштерін қарау маңызды. Қылмыстың әртүрлі түрлері бойынша статистиканы талдау да өте маңызды, өйткені бұл қоғамдағы проблемалардың көрсеткіші. Наразылық акцияларын, азаматтардың көңіл-күйін, пикеттерді, митингілерді және басқа да мәселелерді терең талдау қажет, өйткені олар белгілі бір оқиғаларға халықтың реакциясын көрсетеді және мемлекет бұл реакцияны білуі керек. Әлеуметтік желілерді, әрине, зерттеу маңызды, оның ішінде пайдаланушылардың кейбір оқиғаларға қалай жауап беретіндігі өзекті», – деді ол өз сөзінде. Көшбасшымыз Қасым-Жомарт Тоқаев «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын өзінің президенттік мерзімінің басында жариялады және оны дәйекті түрде ұстанады. Қазір саяси жаңғыртудың, мемлекеттік басқарудың дұрыс және теңгерімді жүйесін құрудың күрделі процесі жүріп жатыр. Тұтастай алғанда, ол аяқталған кезде «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жүзеге асыруға көзқарас жүйелі болып, содан кейін әлеуметтік зерттеулер тек жүргізіліп қана қоймай, уақтылы қолданылатыны сөзсіз. Осы орайда әлемдік экономика және саясат институының сарапшысы Арман Тоқтышақов аталмыш тұжырымдаманы жүзеге асыруда байқалатын мәселелерді бірнеше топқа бөліп қарастырған екен. – Оның біріншісі, институционалдық сипаттағы мәселелер. Олардың ішінде адам құқықтарын қорғау саласында тұрақты проблемалар бар. Соңғы жылдары көптеген азаматтар азаматтық құқықтарының бұзылғанына және сот органдарында өз мүдделерін қорғай алмағанына шағымдануда. Осыған байланысты мемлекеттік органдардың «жабық» болуы және олардың қоғаммен әлсіз байланысы туралы тезис айтылады. Сол топта партиялық жүйенің тиімділігі мен әлсіздігі жеткіліксіз. Еліміздегі партиялар мемлекет пен қоғам арасында байланыстырушы рөл атқаруы керек. Алайда олар өздерін негізінен тек сайлауалды кезеңде көрсетеді де, қалған уақытта жүйелі жұмыс істемейді, тұрақты түрде қоғамның мүддесін білдірмейді, – деді Арман Тоқтышақов. Ал екінші топқа сарапшы мемлекеттік аппаратқа тән проблемаларды жатқызды. Атап айтқанда, бізде мемлекеттік органдардың (орталық және жергілікті) тым бюрократиялану проблемасы созылмалы сипатқа ие екен. Бұл көбінесе дағдарысқа қарсы әлеуметтік-экономикалық реформаларды іске асырудың тиімсіздігіне әкелетін көрінеді. Тағы бір мәселе – халықпен кері байланыс та әзірге әлсіздеу. Президент өз сөздерінде бірнеше рет атап өткендей, адамдар көбінесе жергілікті жерлердегі шенеуніктер «саңырау» болғандықтан, Мемлекет басшысына жүгінуге мәжбүр болады. Сондықтан бүгінгі таңда мемлекеттік аппарат адамдардың сұраныстары мен проблемаларына жедел ден қойып, ашықтыққа әрі жеделдікке басымдық берулері тиіс. «Мәселелердің үшінші тобы азаматтық қоғамның белсенділігінің жеткіліксіздігімен, оның белгілі бір бөлінуімен және инерттілігімен байланысты. Мұнда негізінен әлі дамып келе жатқан саяси мәдениетке және толық құрылмаған азаматтық қоғам институттарына назар аудару керек. Менің ойымша, бұл мәселелер ең маңызды болып табылады. Оларды тиімді еңсеру «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын іске асыруды сапалы жаңа деңгейге шығаруға және елдегі реформаларға одан да үлкен серпін беруге мүмкіндік береді. Мемлекеттік аппаратты оның тиімділігін арттыру жағына қарай реформалау қажет. Бұл бағытта мемлекет үнемі реформалар жүргізіп отырады, алайда бүгінгі күнге дейін қоғамда мемлекеттік аппарат жұмысының сапасына қатысты көптеген талаптар бар. Азаматтардың проблемаларын шешуге бағытталған сервистік модельге баса назар аудара отырып, халықпен тиімді кері байланыс арналарын құру сияқты жұмысты жалғастыру маңызды. Барлық деңгейдегі мемлекеттік органдарда азаматтардың өтініштерімен жұмыс істеу бойынша арнайы бөлімдер, партиялардың қоғамдық қабылдау бөлмелері бар. Бұл мүмкіндіктерді тиімдірек пайдалану керек. Сонымен қатар жалпы алғанда, азаматтық қоғамды дамыту бойынша жүйелі шаралар, ұзақ мерзімді және дәйекті жұмыс қажет. Осыған байланысты Президенттің наурыз айында ұсынған ауқымды саяси реформалар бағдарламасын атап өткен жөн. Онда белгіленген шаралар кешені негізінен мемлекет пен қоғам арасындағы диалогты нығайтуға, азаматтардың саяси мәдениетін арттыруға бағытталған. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Мемлекеттік жүйенің ашықтығына және қоғаммен сындарлы диалог құруға бағытталған дәйекті саясат жүргізіп жатқанын атап өту маңызды. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын іске асырудағы қоғамның рөліне келетін болсақ, ол ең негізгі тетіктердің бірі болып табылады. Осы ретте азаматтық қоғам өкілдері «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын іске асыруға белсенді қатысып отырғанын атап өту керек. Бұл олардың әртүрлі диалог алаңдарына қатысуы арқылы жүзеге асырылады», деді Арман Тоқтышақов өз пікірінде. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» – бұл жаңа Қазақстанда барынша ашық және есепті мемлекетті құра білу. Сондықтан тұжырымдаманы әзірлеу барысында бірінші кезекте, халықтың пікірі барынша ескерілгені қуантады. Ал оны әрі қарай жетілдіріп, бұдан да жоғары жетістіктерге жету жолында бәріміз жұмыла еңбек етіп, билік халықты ғана емес, халық та билікті тыңдай білгені абзал.  

Эльвира ЖАРЫЛҚАСЫНОВА