М.Х.Дулати – Қазақ мемлекеті тарихын тұңғыш хаттаушы

Тәуелсіздік туының желбіреуі – қазақтың тектілігінің жемісі. Осы орайда «Тарихшының міндеті – ұлттық тарихты қайдағы бір әмбебап заңдылықтардың қасаң қалыптарына салып жібермей, ұлттық тарихтың жанды, бөлекше ағзасының қалай дамитынын түсіну» десек, Қазақ тарихын М.Поло мен Земарх зерттеулеріне ғана негіздеп, мемлекеттіліктің шығу тарихын Ф.Энгельс еңбектеріне сай оқытудың ендігі жерде еш қисыны жоқ екендігін білгеніміз абзал. Сонда біз ұлттық тарихымыздың, танымымыздың қайнар көзін қайдан алуға тиістіміз? 

Осы тұрғыда мемлекеттілігіміздің негізі ежелден-ақ қалыптасқандығын, ал осындай құнды дерек көздерін жеткізуші атақты бабамыз Мұхамед Хайдар Дулати екендігін атап айтар едік. Жалпы, баршаға белгілі М.Х. Дулати Кашмирде билік құрған жылдары парсы тілінде «Тарих-и Рашиди» атты Орталық Азия халықтарының ХІІІ-ХVІ ғасырлардағы тарихы, этнографиясы мен географиясы, әдебиеті мен мәдениеті жайлы классикалық тарихи шығармасын жазды. Осы еңбектің ішіндегі ең қызықтысы халқымыздың тарихына қатысты мағлұматтар. Қазақ мемлекеттілігінің 550 жылдық мерейтойының М. Х. Дулатидың осы әйгілі еңбегіне сүйене отырып, белгіленуі көп жайды аңғартса керек. Ғалым «Тарих-и-Рашидиде» нағашы атасы Жүніс хан мен Уәйіс ханның кенже ұлы Есенбұғаның 1418-1462 жылдары билікке таласар тұстарын сөз еткен. Сонымен қатар Дешті-Қыпшақ әміршісі Әбілхайырдан көп қысым көрген Жәнібек хан мен Керей ханның одан бөлініп, Моғолстандағы Шу мен Қозыбасыға келуі, Есенбұғаның оларды жылы қарсы алуы жайында жүйелі деректер береді. М.Х.Дулати ойларын тұжырымдай келе, қазақ халқының тарих сахнасына көтерілген кезі 1465 жыл екенін нақтылай көрсеткен. Осы орайда Есенбұғаның баласы Тоғлық Темір ханның исламды қабылдау себебі мен осыған Дулат бектерінің де қатыстылығы туралы оқиғаларға да мән бере отырып мынадай жәйттерді анықтадық. Ол туралы Мырза Хайдар былай дейді: «Әкемнен, әкемнің ағайындарынан (Алла олардың жанын жәннәтта қылғай) және моғолдың көнекөз қарттарынан естігенім, Тоғлық Темірдің әкесі Есенбұғаның Сатилмиш Хатун атты бәйбішесі болған. Оның Меңлік атты сүйікті тоқалы да бар еді. Сатилмиш Хатун бедеу- тұғын. Сондықтан ханда бала болмаған. Хан бірде жорыққа кетеді. Моғолдардың ескі әдет-ғұрпында тоқалдар билігі бәйбішенің қолында болады. Егер қажет деп тапса, ол тоқалды басқаға күйеуге беруге де құқылы еді. Сатилмиш Хатун Меңліктің ханнан жүкті екенін біліп қояды. Қызғаныштан оны Ширәввәл Духтуи (Дохтой) атты сарайдағы мәртебелі әмірлердің біріне сыйға тартады. Хан жорықтан оралып, Меңлік Хатун жәйін сұрайды. Сатилмиш Хатун оған: «Мен оны басқаға сыйладым», – деп жауап береді. Хан: «Ол менен жүкті еді ғой», – деп наразылық білдіргенімен, моғол дәстүрі солай болған соң үнсіз қалады. Көп ұзамай Есенбұға хан қайтыс болады. Моғол тағы хансыз қалады. Ұлыс күйреп, бүліншілікке түседі. Осы хәлді көрген әмір Болатшы дулат ханға екі атадан қосылатын туыс болғандықтан хан сайлауға бел буып, елде тәртіп орнату жұмысына кіріседі. Ол Тастемір есімді адамды Духтуи (Дохтой) және Меңлік Хатунның жәйін біліп келсін деп жұмсайды, егер де ұл туған болса, ұрлап алып келуді тапсырады. Тастемір Моғолстанды тегіс ұзақ аралайды. Ханнан алған үш жүз ешкіден тек бір сұр ешкі қалғанда Меңлік Хатун еліне жетеді. Сұрастыра жүріп Меңліктің ханнан ұл туғанын және оны Тоғлық Темір атағанын біледі. Ол амалын тауып Тоғлық Темірді ұрлап алады да, елге бет түзейді. Бұл кезде әмір Болатшы Ақсуда болатын. Шағатай хан өз иеліктерін бөліске салғанда Болатшының атасына «Маңлай Сүбе» тиген екен. Аталған аймақ Батыс және Шығыс Түркістанның басым бөлігін қамти отырып, құрамына Қашқар, Хотан, Жаркент, Әндіжан, Ақсу және басқа да қалаларды қамтыды. Әмір Болатшы өзіне орда етіп Ақсуды таңдайды. Сонымен, Тастемір елге жетіп, Ақсуға, әмір Болатшыға Тоғлық Темірді алып келеді. Әмір мұнда оны хан сайлайды. Тоғлық Темір өз билігі дәуірінде бүкіл Моғолстанды өзіне қаратты, тіпті Шағатай ұлысының көптеген бөлігін өзіне тәуелді етті. Енді Тоғлық Темірдің исламды қабылдауы тұрғысындағы әңгімені өрбітейік. Ол ханның шейх Жамаладдинмен кездесуіне қатысты болғанға ұқсайды. Сонымен: «Тоғлық Темір аңға шығады да, бұл хабардан ешкім шет қалмасын деген жарлық береді. Аң аулап жүрген кезінде хан сарбаздары бір топ босқындарға кезігеді. Сарбаздар оларды байлап-матап хан алдына алып келіп, оларға хан бұйрығын бұзып, аңға дайындалмай келген деген айып тағылады. Хан олардан: «Сендер неге менің әмірімді орындамадыңдар?» – деп сұрайды. «Біз жат жерлікпіз, қираған Катактан келе жатырмыз, сіздің жарлығыңыздан бейхабармыз, әйтпесе бұйрығыңызды бұзбаған болар едік», – деп жауап береді шейх. Ол бұл сәтте иттеріне шошқа етін беріп отырған еді, қабағын шытып шейхтан: «Сен жақсысың ба, әлде мына ит жақсы ма?» – деп сұрайды хан. Шейх: «Егер иманды болсам, мен жақсымын, ал имансыз болсам онда менен мына ит артық», – деп жауап береді. Ханды бұл жауаптың әсерлендіргені соншалық, оның жүрегінде исламға сенімі нығайып, нәтижесінде өзінің қызметшілерінің біріне: «Анау тәжікті құрметпен атқа мінгізіп алып жүріңдер», – деп бұйырды. Моғол шейхтың алдына өз атын көлденең тартады. Шейх аттың ер-тоқымына шошқа қаны тигенін көріп, одан бас тартып: «Жаяу-ақ барамын», – дейді. Моғол оған бұйрық осылай деп тұрып алады. Шейх амалсыздан иіліп, тазарту үшін «мәс» жасап атқа мінеді. Осы кезде оның көзі жалғыз отырған ханға түседі, онда да қанның ізі қалыпты. Шейх қасына жақындағанда хан одан: «Адамды иттен артық ететін бұл не нәрсе?» – деп сұрайды. Шейх: «Иман», – деп жауап береді. Содан кейін жалпы ислам діні, мұсылмандық шарттары жайлы толық түсіндіреді. Сонда хан оған: «Егер мен хан болып тәуелсіздік алсам, міндетті түрде сіздің келуіңізді сұраймын. Мен исламды қабылдаймын», – дейді. Шейхті құрметпен шығарып салады. Осы оқиғадан кейін шейх хал үстінде жатып, баласы маулана Аршададдинге болған оқиға жайлы әңгімелеп: «Егер сол балаң жігіт хан болса, іздеп бар, ол өз уәдесін орындауға тиіс. Сол бақыттың қолдаушысы өзің боласың. Оның мұсылман болуы бүкіл әлемді жарқыратады», – дейді. Біршама уақыт өткен соң, Тоғлық Темір хан болады. Осы дақпырт, хабар маулана Аршададдинге жетеді. Маулана дереу жолға жиналып, Ақсудан Моғолстанға сапар шегеді. Сәті түсіп, ханға жолығып: «Мен сол баяғы өзіңіз мұсылман боламын деп уәде берген кісінің баласы едім», – дей келе, жоғарыда айтылған оқиғаны баяндайды. Хан сонда: «Мен хан болған соң уәдем жайлы ойланып жүр едім. Тек ол кісінің келмей қойғанына қайран қалатынмын. Енді сен хош келдің. Не істеу керек?» – дейді. Осылайша сол бір таң Шығыста ерекше арайланып атып еді. Маулана ханға ғұсыл (дәрет) жасатып, иман сөзін айтқызды. Хан мұсылман болды. Енді олар мұсылман дінін қалай өрістету шараларына кірісті. Сарайдағы әмірлерді кезекпен-кезек шақырып, мұсылман дініне кіруді талап етіп, ұсынды. Бірінші болып шақырылған дулаттардың көсемі әмір Тулақ еді, ол Мырза Хайдардың арғы атасы болып келетін және үкіметтің жоғары лауазымды шенінде болатын. Ол хан сөзін тыңдап болған соң, көзіне жас ала отырып былай деді: «Мен осыдан үш жыл бұрын Қашқарда мұсылмандықты қабылдаған едім. Тек сізден именіп, ағымнан жарыла алмағанмын. Енді маған бұдан артық бақыт жоқ», – дейді. Хан орнынан тұрып, қошеметпен қатарына әкеледі. «Сол бір күннің өзінде жүз алпыс мың адам иман келтірді де шаштарын алды. Ислам дінін ханнан кейінгі, оның ұрпақтары барлық ынта-жігерімен өрістетті», – деп қуанышпен ой қорытады ислам дінінің қорықшысы болған кемеңгер бабамыз. Берілген эпизод Қазақ мемлекеттілігінің алғышарттары Керей мен Жәнібек Көк Туды көтергеннен әудем уақыт бұрын-ақ қалыптаса бастағандығын көрсетіп тұрғандай. Ғұламаның «Тарих-и Рашиди» еңбегінен тағы бір дерек келтіре кетсек, мәселен, кітапта Шаһибек хан есімінде берілетін «көшпелі өзбектердің» билеушісі, Әбілқайыр ханның немересі Мұхаммед Шайбани хан мен Қазақ хандығының негізін салушы хандар Жәнібек пен Керейдің ұлдары Қасым хан мен Бұрындық хан арасындағы текетірес былай өрілген: «Тоқетерін айтқанда, Ол (Шаһибек хан), қолын әр тарапқа жұмсап, жазалағыш жебесін барлық жаққа жаудырумен болды, ойына не келсе, соны істеді. 915 (1509 ж. қарашасы – 1510 ж. ақпаны) жылдың қысында қазақтарға шабуыл жасады. Сол кезеңде қазақтардың ханы Бұрындық хан еді. Бірақ (шын мәнінде) хандық билік және үстемдік Қасым ханда болатын. Шаһибек ханның қолында үлкен күш бола тұра оған қарсы тұра алмайтын еді. Оның (Шаһибек ханның) әскері сол заманда екі жүз мыңнан асатын. Қыс түскенде оның барлық (әскері) жемшөпке байланысты әр жерде қыстап шығатын. Қақаған қыста Шаһибек хан жортуылдағы бөріше жорыққа шығып, бірде жортып, бірде қайтып оралып отырды. Ондағы ойы дұшпанды уәлаяттың маңайына жақын келтірмеу болатын. Ең соңғы жорыққа, жоғарыда айтылған жылда шықты, әскерінің көліктері әбден титықтап қалжыраған еді. Өзі Көк Кесене маңында қалып,тың, күш-қуаты бар бір топ әскерді бөліп, алға жіберді. Оларға бірнеше кісі кезігіп шабуыл жасап, тұтқындап, олжа ретінде алып кетті. Бірде (Шаһибек ханның) әскерлері аттарын жайып жүріп жақын маңда Қасым ханның тұрған хабарын естіп, қатты үрейленді. Қасым ханның әмірлерінің бірі Бүиун Пір Хасан Шайбанның шабуыл жасағанын естіп, өз әскерімен сол топқа қарсы қозғалып, Қасым хан келді деген қауесет таратты да, оларға алыстан өз әскерінің қарасын көрсетіп отырды. Шаһибек ханның әскерлері, сірә Қасым ханның өзі келген екен деп ойлап, алған олжаларының бәрін тастап, салт басты күйде Шаһибек ханға жетіп, Қасым ханның келгені жайында хабар жеткізді. Шаһибек хан болса, ол сәтте басқа хабар алуға әрекет етпей, дереу аттаныс дабылын қақты. Әскердің бас-аяғын түгендеместен, жиналғаны жиналып, қалғаны қалып, быт-шыт болып, қыстың аяғында Самарқанға жетеді. Өзі [Шаһибек хан] Хорасанға бет алды, сонда көктемді өткізді». Өзінің бітіспес жауы Мұхаммед Шайбаниді осынша қорқынышта ұстаған Қасым ханның жер көлемі аз, бытыраңқылық сипаты басым, ортақ мемлекеттік билік әлі қалыптаса қоймаған ұлыстардың басын біріктіріп, өзінен кейінгі ұрпаққа сол кездегі (1510-1521ж.ж.) жер көлемі ең үлкен (шамамен қазіргі Қазақстан аумағы) бірлігі мықты мемлекетті қалдырып кетуі бөлек баяндаумен берілсе керек. Сонымен, келер жылы қасиетті Әулиеата өңірінде, Шу мен Талас өзендерінің арасындағы кең атырапта дүбірлі той. Қазақ хандығының 550 жылдығы мемлекеттік деңгейде атап өтілмек. Бұл – Елбасы көрегендігін тағы бір мәрте танытқан тағылымды оқиға. Бұл – тарихқа құрмет, бабалар рухына бас ию. Бұл – еңселі елдіктің тойы!

Сейдехан Бақторазов, М.Х.Дулати атындағы ТарМУ-дың доценті,  тарих ғылымдарының кандидаты.