Ең үлкен мереке

Биыл 8 наурыз күні шешеме телефон шалдым. – Мерекеңіз құтты болсын! – дедім. Содан соң, өз көңілімдегі жақсы тілектердің барлығын да мүмкіндігімнің жеткенінше шипалы бұлақтың суындай мөлдіретіп жеткізуге тырыстым. – Рахмет, айналайын, – деді ол мені тыңдап болған соң. Шешемнің даусы көктемнің жылы лебіндей болып жетті құлағыма. – Денсаулығың қалай? Жұмысың жақсы ма? – Жақсы. – Келінім қалай, оның денсаулығы, көңіл-күйі, жұмысы жақсы ма? – Бәрі де жақсы. – Балаларым қалай, олардың денсаулығы, жұмысы жақсы ма? – Жақсы. – Қызым қалай, сабағын жақсы оқып жүр ме, айналайын?.. – Жақсы оқып жүр. – Шешемнің даусы дірілдеп, көңілі босай бастағанын сезіп, менің де көзіме ыстық жас іркілді. Иығыма асылып, телефонның кезегін күтіп тұрған қызымның басынан сипап: «Әжең сені сағынып жүр екен ғой», дегім келді. – Айналайын, сендер аман-есен боп, жұмыстарыңды жақсы атқарып, көңіл-күйлеріңе дақ түспей, қуанып, күліп жүрсеңдер, мен үшін ең үлкен мереке сол ғой! – деді шешем...

Былтырғы қар мен биылғы қар

«Былтырғы қардан биылғы қардың айырмасы бар ма?» Осы бір қызық сауалды алғаш рет қашан, кімнен естідім? Әлде кітаптан оқыдым ба? Тап қазір есіме түспей отырғанын қараңызшы... Қалай болғанда да, ауық-ауық ойыма оралып, ақша қардың бетіне қадала қарап қалатыным рас-ты. Маған қызық болып көрінетіні – биылғы қардың химиялық құрамы, иә болмаса, біз біле бермейтін әлдеқандай бір заттегілік қасиеті емес. Сондай-ақ, оның түр-түсінің ерекшелігі немесе түйіршіктерінің ұсақ-ірілігі де қызықтырмайды. Бәлкім, сондықтан да болар, қолыма алып, үңіліп қараған емеспін. Әйтсе де, осы сауалдың астарында бір философиялық ой бар сияқты. Иә... Ол қандай ой? Меніңше, биылғы қардың былтырғы қардан ең басты айырмасы – былтырғы қарды көрген біра-а-аз бауырларымыздың биылғы қарды көре алмағаны...

Күту

Кейде бір қуанышты күнді асыға күтесің. Ал оған дейінгі күндердің бәрі де сол бір Бақытты күннің жолына құрбандық боп жатқандай көрінеді...

Әзірейілмен тілдесу

Бірде қала шетінде тұратын ағайымды іздеп бардым. Жеңгеме бір құрбысы қонаққа келіп отыр екен. Қарапайым киінген, қараторы келіншек. Өңі жүдеу. Төртеуміз бірге отырып, шәй іштік. Әлгі келіншек: – Бұл қала маған риза шығар, – деді. Сірә, мен келгенге дейінгі әңгіменің жалғасы болса керек. – Отыз жыл тұрдым ғой осында. Енді... еліме жетіп өлгім келеді. Бірақ, жете алмайтын сияқтымын. Дәрігерлер ұшаққа мінуге болмайды, жүрегіңіз қысылады дейді. Ал пойызбен жүруге шыдамаймын. Ол үшін менің жағдайымды жасап, асты-үстіме түсіп өбектеп отыратын біреу керек. Ондай адамды қайдан табам?.. Жасым алпысқа келгенше табылмаған жақсы кісі енді кезіге ме... Не де болса, ұшақпен кетемін. Билетімді алып қойдым. Енді қайтем... Сонау жер түбіндегі Жайыққа жаяу бара алмаймын ғой. Е-е-еһ, шіркін, ауылға жетіп өлсем, арманым болмас еді-ау! Әй, бірақ жете алмаймын ғой... жете алмаймын. – Қойшы, – деді жеңгем оған кейіп. – Не болса, соны айта бермей! ...Арада бір жыл өткенде осы оқиға ойда-жоқта есіме түсіп кетіп: – Осы сіздің баяғы құрбыңыз аман-есен еліне жете алды ма? –деп сұрап едім, сол баяғы ас бөлмеде тамақ жасап жатқан жеңгем қолындағы ожауын қоя салып, маған бір түрлі аңтарыла қарап: – Жоқ, – деді. – Жолда... самолетте қайтыс болыпты... Сен оны ұмытпаған екенсің-ау?! Сілейіп тұрып қалдым. Маған қатты әсер еткені – оның туған жерге деген сағынышы емес, біз үрейлене күтетін ажалмен – жан алғыш Әзірейілмен жайбарақат тілдескені еді.

Әділетсіздік

Ол кезде мен алты жастамын, ал қарындасым төртте болатын. Әкем бір күні екеумізді бақшаға ертіп барды. Қызанақ пен қиярдың енді ғана пісе бастаған кезі болса керек. Әкем арық бойлап жүріп, екеумізге бір-бірден қып-қызыл қызанақ үзіп әкеліп берді. Сол кезде менің басыма бір қулықтың сап ете қалғаны бар емес пе. – Кәне, кім бұрын жеп тауысады екен?! Жарысайық! – дедім қарындасыма. Әйтеуір, қандай жарыс болса да менен қалмауға тырысатын ол бірден басын шұлғып келісті де, қолындағы қызанақты апыл-ғұпыл жеуге кірісті. Қып-қызыл жемістің суы шашырап, әдемі көйлегінің омырауын былғап алғанына да мән бермеді. Ал мен болсам оған көзімнің астымен қулана қарап, уысымдағы қызанақты өп-өтірік малжаңдап жеген түр байқатқаным болмаса, әлі тісімді де тигізген жоқпын. – Ме... мен жеп болдым, – деді ол бір кезде ернін тілімен жалап. Манадан бері осы сәтті ғана күтіп тұрған мен: – Міне,қара! – деп уысымдағы бүп-бүтін қызанақты жылт еткізіп шығара қойдым. Оның көзі бағжаң ете қалды. Маған өші кеткендей бақырып жылап жіберді. Содан кейін әкем екеуміз қанша жұбатсақ та қоймай, даусын үдете түсті. Тағы да бір-екі қызанақ үзіп әкеліп беріп едік, басын шайқап, алмай қойды. Неге деймін-ау... Сөйтсе-ем, ол өмірінде бірінші рет әділетсіздік көріп тұр екен ғой.

Сары кітап

Мұқабасы сары түсті кітап. «Қазақтың мақалдары мен мәтелдері»деп аталады. Әйгілі ақын Өтебай Тұманжанов жинап-құрастырған екен. Алматыдағы Қазақтың мемлекеттік әдебиет баспасынан 1959 жылы басылып шығыпты. ...Ол менің кітабым деп ойлаушы едім. Сөйтсем, оным бекер болып шықты. Ұзақ уақыт меншігімде болғанға көзім үйреніп, өзімше иемденіп қалсам керек. Бірде ауылдан шешем үйге қыдырып келді. Кешке жақын жұмыстан оралсам, ол кісі әлгі сары кітапты қолына алып, үңіліп қарап отыр екен. – Иә, қалаға келіп, мақал-мәтел үйренейін дегенсіз бе? –дедім күліп. – Е-е, – деп шешем жеңіл ғана күрсінді. – Мына кітапты көріп, есіме қай-қайдағылар түсіп отыр да... Әкең бұны Арыстағы кітап дүкенінен сатып алып, маған сыйға тартып еді. Міне, сондағы жазуы... Апыр-ай, тұп-тура сол күнгідей! – Кәне, көрейінші, – деп қолымды создым. Шешем сары кітаптың бетін алақанымен аялай сипап, маған ұсынды. Расында да, мұқабаның ішкі жағында: «1959 жыл. 19 август. Арыс стансасы. Тұрсынға – Балтақарадан» деген жазу бар екен. Бұрынырақта мен бұл жазуды оқыған да болармын-ау. Бірақ оған мән бере қоймаған сияқтымын. – Апыр-ай, – деді шешем өзімен-өзі сөйлескендей, – содан бері қаншама уақыт өтіпті, ә?!. Ол кезде біздің жаңадан отау құрған кезіміз. Ал сен әлі бұл дүниеде жоқ едің. Содан бері қаншама су ақты. Көшіп-қонған жерімізде үй салдық, жиһаз алдық... Бәрі тозды. Ал мынау кітап... сол баяғы қалпында сақталған екен-ау!..

Рух

Бірде біз Райымбек даңғылының бойындағы зиратқа барып, ұлы Мұхаңның – Мұхтар Әуезовтің қабірінің басында отырып Құран оқыдық. Жо-жоқ. Сіздерге өтірік айта алмаймын. Мұхаң ол жерде жоқ сияқты. Сонда... ұлы суреткердің рухы қайда болуы мүмкін?.. «Ол – «Абай жолы» эпопеясында!» дейді іштегі бір жұмбақ дауыс.

Тіршілік заңы

1996 жылдың қаңтар айы.Троллейбуста келе жатып көрдік: бәкене бойлы бір милиционер жүгіріп барды да, тротуардың жиегінде пісте сатып, бүрісіп отырған бір байқұс кемпірдің алдындағы қапшықты бар пәрменімен теуіп кеп жіберді. Сол сәтте қапшықтағы қара пісте субұрқақ сияқты көкке атылып барып... сау етіп жерге төгілді. Әлгі тасбауыр қапшықты емес, тап бір өзімізді келіп тепкендей өкпе-бауырымыз солқ ете түсті. «Ой, ой, анадан тумаған сорлы-ай!», – деді арамыздағы бір қарт әйел күңіреніп. Ал басқа жұрт ештеңе айта алмады...

Өмір заңы

Әжемді жерлеп қайтқанымызға екі күн болған-ды. Нағашы апам бесін шамасында есік алдына шықты да, кенеттен солқылдап жылап жіберді. «Апыр-ау, қазір ғана осы жерден өткен сияқты ғой, – деді жаулығының ұшымен көзін сүртіп отырып. –Жарықтық, қолына құманын ұстап, дәрет алуға шығып бара жатқандай болып көрінгенін қарашы көзіме...» Менің жүрегім шым ете түсті. Әжем дәл осы уақытта бесін намазын оқитын еді...

Ескі мен жаңа

Екінші сыныпта оқитын баламыздың бір досының үйі жаңа пәтерге көшіпті. Күні бойы сол жақта болып, өзінше қолқабыс жасап келген ол кешкілік бізге мынандай бір жаңалықты айтты: – Жаңа пәтерлер жарқырап тұр! Міне, мынауский!!! (Бас бармақты қайқайтты.) Есік-терезесі, едені, қабырғасы бәрі – жап-жаңа. Бірақ, папасы мен мамасы да, Әлидің өзі де әлі сол баяғысынша ескі!.. Бәрекелде-е, үй өзгерді екен деп, адамдар да аяқ астынан өзгеріп шыға келуі керек пе екен?! Жаңа үйге көз үйреніп, көңіл орныққанша ескі шаңырақтың қайта-қайта еске түсе беретіні де содан болар-ау!

Бала кездегі бір оқиға

Әжем екеуміз пойыздан түсіп, аласа бір дөңнің арғы бетіндегі ауылға бардық. Бұл жерде той болып жатыр екен. Есік алдындағы қаз-қатар тізілген самаурындарда су қайнап, үлкен бір қазанда тамақ пісіп жатыр. Мен әжемнің етегінен ұстап, айырылып қалмайын деп, жан-жағыма жалтақтап қарап келемін. Кенет бір топ бала біздің алдымыздан жүгіріп шықты да, ең алдындағы біреуі: – Е-ей, қараңдар, Қанат келе жатыр! – деп айқайлады. Сол сол-ақ екен, оның соңында келе жатқандардың бәрі қуанып: – О-о-о, Қанат келе жатыр! – деп шулады. Сонсоң біреуі: – Жо-о-оқ, бұл – Қанат емес, – деп қалт тоқтады. Енді бәрі де соның жанында іркіліп қалды. «Ол емес екен... Қанат емес екен...» деп жатыр бір-біріне қарап. Табан астынан жаңағы қуаныштарының су сепкендей басылғанына өкініп, үрпиісіп қалған сияқты. Тап сол сәтте мен де өзімнің Қанат болмағаныма өкінгендей болдым...

Махаббат

Біз екеуміз автобекетте қоштасып тұрдық. Ол облыс орталығына жақын қалаға барады. Ал мен Алматыға қайтпақпын. Кассаның алдына барғанда біз күтпеген бір сауал туды арамызда. «Кім кімді шығарып салуы керек?..» «Әрине, мен сені...» деймін оған. Өйткені, жігіт қызды шығарып салуға тиісті емес пе қашанда. Бірақ, ол басын шайқап, келіспеді. «Мен сізді шығарып салайыншы, – деді мойныма артылып тұрып, құлағыма ақырын ғана сыбырлап. – Әуелі мен кетіп қалсам... сіз осында қалып қойғандай боласыз да тұрасыз. Сонсоң осы қалаға келген сайын сізді іздеймін...» Маған бұл хикаяны жасы алпысқа таяп қалған бір ағайым айтқан еді. Сол сәтте оның көңілінде көктем туып, қайтқан құстардың қиқулаған үні естіліп жатқандай көрінген-ді.

Мәңгілік түн

Біз ол кезде студент едік. Түн ортасында бір досымыздың туған күнінен қайтып келе жатқан болатынбыз. Кенет ҚазМУ қалашығындағы мүлгі­ген тыныштықты селт еткізіп, «тық-тық» еткен тосын дыбыс естілді. Бір сәт құлақ түріп, іркіліп қалдық. Енді ғана санамызға жетті, тротуарға тиген темір таяқтың дыбысы екен. Бізге қарай таяп келеді. Заң факультетінде оқитын бір зағип жігіт бар еді. Сол... Тұсымызға келгенде сәл кідіріп, бізге жүзін бұрды. Бірақ көп бөгелген жоқ. Таяғының ұшымен тротуарды тықылдатып ұзай берді. Ол алыстап кеткенде барып, ортамыздағы бір жігіт: – Япыр-ай, түн ішінде жалғыз өзі қалай жүр екен? – деді таңданып. – Оған күнің не, түнің не, – деді тағы бір жолдасымыз күбірлеп. Тұла бойым түршігіп кетті. Түн қойнында тып-тыныш жатқан қалашыққа үрейлене қарадым...

Өлмейтін адам

Ай да, күн де тұтылған сияқты. Троллейбустың ең артқы орындығында барлық жұртқа теріс қарап отырмын. Суреткердің қазанамасы мен қаралы суреті басылған газетке қайта-қайта үңіліп қараймын. Өзі жырлап өткен Алтайдың кербұғысы секілді сұлу да тәкаппар Ор-ағаң: «Мен сендерге енді басқа дүниеден қарап тұрмын,» дейтін сияқты. Кенет желке тұсымда тұрған кісінің көзі менің қолымдағы газетке түсіп кетті білем: – Астапыралла, – деді ішегін тартып. – Оралхан Бөкеев пе?.. ... – Дүниеден өткен бе?.. ... – Ой, жарықтық-ай! Иманды болсын... Нағыз суреткер еді... ... – Апыр-ай, бұл заман қалай-қалай болып барады өзі, а?! Өлмейтін адамдар да өліп жатыр...

Даладан қалаға келгендер

Біздің көпшілігімізге тән нәрсе-әу, баста бір түйір дән болып түскен жерінен жел ұшырып әкетіп, бөтен топырақта өсіп жатқан өсімдікке ұқсайтынымыз. Әрине, ол дән өзі барып түскен өлкені жерсініп, нәр алып, тамыр жайып кетсе жақсы, ал егер, булығып, асфальттің жағасындағы бұтадай тырбиып қалса ше?!