Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар

Атадан қалған жолды ардақтау – парыз, бірақ әр дәстүрдің өміршеңдігі оның бүгінгі күнге жарасуымен өлшенеді. Абайдың «Көз алдымда бір түрлі жүре тұғын адам жоқ, ескіден қалған бір белгі – бізге де жоқ» деген сөзі дәл осыны меңзетсе керек: бәрі өзгереді, бекімейтін дүние жоқ. Қазақ елін ғасырлар бойы ыдыратпай ұстаған күш – бірлік, бірлікті күшейткен құндылық – озық дәстүр. Әсіресе адамгершілік қағидаларына құрылған салттар қоғамның ішкі тәртібін сақтап, әр адамды ізгілікке бастайды.

Қонақ келсе, төрін босататын, барын алдыңа қоятын ұлттың дархандығы – озық дәстүрдің жарқын үлгісі. Бұл әдет тек дастарқан жаю емес, адамның адамға құрметін білдіретін терең мәні бар қасиет. Шоқан Уәлихановтың «Қонақ күту – қазақтың мінезін түсінудің кілті» деуі бекер емес. Шілдехана, бесікке салу, тұсаукесер, сүндет той – әрқайсысы адам өмірінің маңызды кезеңін толықтыратын рухани рәсімдер. Бұлар тек салтанат үшін емес, баланың болашаққа сенімді қадам басуына рухани тірек. Жүсіп Баласағұн «Тәрбие – адам баласының сапасы» деп жазған. Ал тәрбиенің тамыры – дәстүр. Қазақта «Жеті атасын білмеген – жетесіз» деп бекер айтылмаған.

Туыстықты білу, бауырластықты сақтау, үлкенге құрмет көрсету – қазақ қоғамының негізі болған. Бұл әдет біздің халықты ғасырлар бойы бір тұтас ұлт ретінде сақтады. Тозған дәстүр – жаман дәстүр емес. Ол – өз дәуірінде қажетті болғанымен, уақыт өте өзектілігін жоғалтқан ғұрып. Бұл салттардың бәрі бір кезде қоғамды реттеудің амалы болды. Бірақ ХХІ ғасырдың дамыған құқықтық жүйесінде мұндай ғұрыптардың орны жоқ. Ыбырай Алтынсарин: «Адамды жетілдіретін – білім мен ақыл» деген. Яғни, ескінің бәрін ілгері сүйреу мүмкін емес, ақыл таразысына салу керек. Соңғы жылдары қоғамда тойды жарысқа айналдыру, артық шығынға ұрыну – ескі уақытқа айналған түсінік. Бабаларымыз «Ысырап – ырыстан айырады» деп ескерткен.

Бұрын тойдың мәні – халықты біріктіріп, дұға алып, қуанышты бөлісу болса, қазір кей жерде бәсеке мен мақтанға айналып бара жатқаны ащы да болса шындық. Қара жамылу, жоқтау, асыра дауыс шығару – бұрын табиғи дәстүр болғанымен, бүгінгі қоғамға үйлесе бермейді. Ескі ғұрыпты өмірге бейімдемей қайталау – тәрбиеден гөрі өрескелдікке апарып соғады. Дәстүрді сақтаудың ең дұрыс жолы – тепе-теңдікті табу. Дәстүрдің тамырын үзбей, бірақ заман талабына үндестіру – әр буынның міндеті. Осы тұста Қорқыт атаның: «Ескі жолды қазба, жаңа жолды тозба», десе, әл-Фарабидің «Кемелдік – өткеннің жақсысы мен бүгіннің жаңасын үйлестіруде» деген сөздері ойға оралады. Бұл сөздер дәстүрдің нағыз сырын ашып тұр: озығын алу, тозығынан арылу.

Дәстүрден безген ел – тамырсыз ағаш. Бірақ дәстүрге шектен тыс байланған ел – жүрмейтін арба секілді. Екеуінің алтын ортасын табу – ұлттың кемелдік белгісі. Бүгінгі жас буын ұлттық дәстүрді жаңаша ұғынса, ал үлкен буын заман талабына сай бейімделсе – қоғам өркениет жолына түседі. Себебі: Озық дәстүр – ұлтты өсіреді. Тозық дәстүр – уақыттың шаңында қалады. Қазақтың әр дәстүрінде – ғасырдың үні, әр ғұрпында – халықтың жүрек соғысы бар.

Уақытқа сыналған салт ғана өміршең болады. Даналар сөзімен түйсек: «Жақсының үлгісі – ғибрат, жаманның жолы – тәрк». Сондықтан бүгінгі буынның міндеті – озық дәстүрді өркендету, тозығын тарихқа тапсыру. Ұлтты ұлт ететін рухани сабақтастық дәл осы.

Мақпал СҮЙІНБАЙ