Тұтынушылар құқығы – басты назарда

Қазақстан Республикасының тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңнамасы елдің Конституциясына негізделеді және өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.  

Тұтынушылардың құқықтарын құқықтық реттеу Рим императорлары тұсында пайда болды. Бұл туралы авторлар С.Романовская мен С.Мороз «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау» кітабында жазады. Олардың пікірінше, императорлар тауарлардың кейбір түрлеріне тұрақты баға белгілеу арқылы бағаның өсуімен күрескен. 177 жылы император Комод бағаның өсуіне қарсы күресу мақсатында қарапайым Рим халқы үшін бағаны өсірген қастандық жасаушыларды жазалаған. Дигест XIX кітаптың бірінші атауында сатып алусату шартының талаптарын бұзу туралы шағымданудың алғашқы жағдайларын қарастырды. Римдік заңгерлер адалдық принципі – bona fides қағидасын әрқашан бірінші орынға қойған. Бүгінгі заманға оралсақ, Мемлекет басшысы тауарлар мен қызметтердің сапасын арттыру халықтың әл-ауқатының маңызды аспектілерінің бірі екендігін бірнеше рет айтқан болатын. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау жөніндегі уәкілетті орган реттеу және мемлекеттік бақылаумен айналысады.

Сонымен қатар тұтынушылардың құқықтарын қорғауды іс жүзінде жүзеге асыру үдерісінде қоғамдық бірлестіктер маңызды рөл атқарады. Мемлекеттік мекеменің үкіметтік емес сектормен бірлескен жұмыс істеу жүйесі Германия мен Польшада бұрыннан бар. Сауда министрлігінің сауда және тұтынушылардың құқықтарын қорғау аймақтық департаменттері тұтынушылардың құқықтарын қорғаумен айналысатын қоғамдық бірлестіктермен бірлесе тұрақты тұрде жұмыс жүргізеді. Мемлекеттік орган мен қоғамдық ұйымдар арасындағы ынтымақтастықтың нәтижесінде азаматтардың тұтынушылық сауаттылығы мен талапшылдық деңгейі артуы тиіс. Қазіргі таңда көбінесе азаматтардың медициналық қызмет көрсету, байланыс қызметтері, қалалық қоғамдық көліктер мен қоғамдық тамақтандыру қызметтерінің сапасына көңілі толмайды. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау жүйесінің тиімділігін арттыру үшін үкімет заңнамаға түзетулер әзірлеп қойған.

Осылайша тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша омбудсмен институтын енгізуді қолға алды. Ұлттық тенденция адам құқықтары жөніндегі омбудсмендердің, кәсіпкерлердің, инвесторлардың, балалар, банк және сақтандыру салаларындағы өзектілігі мен қажеттілігін көрсетеді.

Дегенмен, бүгінгі күнге дейін олқылық бар. Ол тұрғын үй-коммуналдық секторында, байланыс, туризм, медициналық қызмет көрсету, ішкі сауда, көлік және басқа да тұрмыстық қызмет көрсету салаларында тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша қоғамдық-саяси тұлғаның жоқтылығы. Омбудсмен институты тағайындалған тұлғаға ерекше қоғамдық мәртебе береді, ол тұтынушылар қауымының көзі мен үні, қоғамдық бірлестіктердің үйлестірушісі қызметін атқарады.

Сонымен қатар заң жобасы тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың негізгі қағидаттарын қызметтерді тұтынудың барлық салаларына таратуды ұсынады. Қолданыстағы заң тиісті заңдармен реттелетін қаржылық, әлеуметтік, медициналық, туристік және басқа да қызмет көрсету салаларындағы мәселелерді реттеуде қолданылмайды. Нәтижесінде, осы қызмет түрлері бойынша дауларды қарау кезінде соттар «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Заңның нормаларын назарға алмай, осы заңның 2-бабына сілтеме жасайды. Тұрғын үйкоммуналдық шаруашылық, байланыс, туризм, мәдениет, сауда, көлік және басқа да тұтынуға қызмет көрсету салаларын реттейтін нормативтік құқықтық актілермен құқықтық қайшылықтар бар. Осыған байланысты тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңнаманың нормаларына қаржылық және ақылы қызметтерді қоспағанда, қызмет көрсетудің барлық салаларында «Тұтынушылардың негізгі құқықтары» мәртебесін беріп, жоғары айтылған салаларға тұтынушылардың құқықтарын қорғау ережелерін қолдану ұсынылады. Өз кезегінде тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша мемлекеттік органдарды салааралық үйлестіру күшейтілетін болады. Өңірде тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесі күн тәртібінен түскен емес. Әсіресе соңғы жылдары тұтынушы белсенділігі айтарлықтай артқанын статистика мен сарапшылар пікірі растап отыр.

ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТ – ТҰТЫНУШЫНЫҢ ЕҢ ҮЛКЕН КҮШІ

Тұтынушының құқығын қорғаудағы ең маңызды фактор – құқықтық мәдениет пен азаматтық белсенділік. Заңдар мен ережелер бар, бірақ оларды білу және пайдалану – әр адамның өз қолында. Өкінішке қарай, көптеген азаматтар өз құқықтарын толық білмегендіктен, сапасыз тауар немесе қызмет алған жағдайда шағымданбай, «қойшы, бола берсін» деп үндемей қояды. Мұндай немқұрайлылық әділетсіздіктің тамыр жаюына жол ашады. Құқықтық сауаттылық дегеніміз – тек заң баптарын жаттап алу емес, өмірде өз мүддеңді мәдениетті түрде қорғай білу. Бұл мәдениет балалық шақтан қалыптасуы керек. Мектептерде, колледждер мен жоғары оқу орындарында «Тұтынушы мәдениеті» жөнінде арнайы сабақтар немесе түсіндіру шаралары жиі өткізіліп тұрса, қоғамдағы әділдік деңгейі әлдеқайда жоғары болар еді. Тұтынушылардың белсенділігі – нарықтағы сапаны арттырудың ең сенімді тетігі. Егер әр азамат өз құқығын талап ете білсе, кәсіпкерлер де сапа мен қызметке ұқыпты қарайды. Өйткені әділ сын мен талап – бәсекелестіктің қозғаушы күші. Қоғамдық ұйымдар мен еріктілердің рөлі Соңғы жылдары елімізде тұтынушылардың құқығын қорғауға бағытталған қоғамдық ұйымдар саны артты. Олардың қатарында «Адал тұтынушы», «Халық дауысы» мен «Тұтынушылар одағы» сияқты республикалық және аймақтық бірлестіктер бар. Бұл ұйымдар халықтың шағымын қабылдап ғана қоймай, медиация мен тегін заңгерлік көмек те көрсетеді. Өңірде де осындай ұйымдардың бастамасымен түрлі ақпараттық науқандар, семинарлар мен ашық қабылдаулар ұйымдастырылып келеді. Тараз қаласында өткен «Тұтынушы құқығы – қоғам айнасы» атты акция барысында тұрғындарға өз құқықтары туралы парақшалар таратылып, онлайн шағым түсіру жолдары түсіндірілген. Қоғамдық ұйымдармен бірге жастардың ерікті қозғалыстары да белсенділік танытуда. Университет студенттері мен мектеп оқушылары арасында өткізілетін «Адал сатып алушы» флешмобтары, әлеуметтік желілердегі ақпараттық жазбалар халықтың құқықтық сауатын арттыруға үлкен әсер етуде.

ОБЛЫСТАҒЫ НАҚТЫ ЖАҒДАЙ: СТАТИСТИКА ДЕРЕГІ

Қалай болған күнде де тұтынушы құқығы құзырлы мекемелердің назарынан тыс қалмайтыны рас. Еліміздің қай қиырында болсын, сауда және тұтынушылардың құқығын қорғау департаменті тарапынан ауқымды жұмыс атқарылып жатқанын көз көріп отыр. Жауапты департамент өкілдері қарапайым халықтың құқығын қорғау мақсатында бірқатар іс-шараларды қолға алған. Тұрғындармен қоян-қолтық байланыс орнатқаннан ешкімнің ұтылмайтыны даусыз. Содан да болса керек, қолға алған жұмыстың нәтижесі де жоқ емес. Облыс бойынша сауда және тұтынушылардың құқықтарын қорғау департаментінің басшысы Еркін Елшібековтің айтуынша, 9 айдың бедерінде атқарылған жұмыстың нәтижесінде саладағы бірқатар кемшілік дер кезінде анықталып, оларды жою бойынша тиісті іс-шаралар қолға алынған көрінеді.

 – Жалпы, біздің департаментке жүгінетін азаматтар саны уақыт өткен сайын арта түскенін айта кеткен жөн. Бұл өз кезегінде жергілікті азаматтардың саннан сапаға көшуге деген ниеті мен өз құқығын қорғауға деген ұмтылысының айқын көрінісі десек те болады. Мәселен, осы жылдың алғашқы 9 айында департаментке өңір халқынан 1141 өтініш түсті. Бұл әрине, аз емес. Нақтырақ айтсақ, яғни, өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырсақ, өтініштердің саны 347-ге немесе 43,7 пайызға артқанын байқаймыз. Бізге түскен барлық өтініштер назардан тыс қалмайды. Тұрғындардың өтініштері түрлі формада жетіп жатады. Мәселен, жазбаша өтініштер саны 765 болса, 109 адам мамандардың жеке қабылдауына жазылған. Сондай-ақ қауырт желіге жүгінген 212 азамат қоңырау шалу арқылы өз мәселелерін айтқан. Ал 49 азамат телеграмм бот арқылы өз ойларын жеткізген. Сонымен қатар 6 азамат басшының қабылдауында болған, – дейді жауапты департамент басшысы. Жыл өткен сайын жергілікті жұрттың талабы мен талғамы да арта түскенін аңғару қиын емес. Мұны тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласына қатысты түсетін өтініштердің санының жыл сайын арта түскенінен де байқаймыз. Әлбетте, кез келген тұтынушы өз құқығын білуі және қорғауы керек. Сонда ғана саннан сапаға көшуге мүмкіндік туатыны ақиқат. Бұл өз кезегінде сатушының да сапаға жұмыс істеуіне айтарлықтай ықпал етеді деп пайымдаймыз.

– Біздің департамент тұтынушылардың құқығын қорғау жұмысына айрықша басымдық беретіні әлімсақтан аян. Осы орайда күні бүгінге дейін жалпы өтініштің 957-сі тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласына қатысты түсіп отырғанын айта кеткен ләзім. Әрине қоғам болған соң сұраныс та ұлғаяды. Содан да болса керек, бұл көрсеткіш өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда айтарлықтай артқан. Мәселен, 2024 жылы 289668 өтініш түссе, осы жылдың тоғыз айында түскен өтініштердің саны 289-ға артып отыр, – деді Е.Елшібеков. Жалпы алғанда сала бойынша атқарылған жұмыс нәтижесіне зер салсақ, бөлшек саудаға қатысты шағым көбірек түсетінін байқаймыз. Әрине бұл көрсеткіш әр жылдары сәйкес кезеңде біршама өзгеріп отыратыны анық. Әйткенмен шағымның негізгі бөлігі дәл осы бөлшек саудағы қатысты түсетіні дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома іспетті. Мұны департамент басшысы да ашық айтып отыр.

– Тұтынушылардың құқықтарын қорғау мақсатында департамент өкілдері тынымсыз жұмыс істеп жатқаны даусыз. Осы орайда қай бағыт бойынша көбірек шағым түседі деген сауал кімді де болсын қызықтырса керек. Бұл ретте бөлшек сауда айналымына шағымданушылардың үлесі басым екенін айта кеткен жөн. Есепті мерзімде бөлшек саудаға қатысты 301 өтініш келіп түскен, – дейді департамент басшысы.

БИЗНЕС ПЕН ТҰТЫНУШЫ АРАСЫНДАҒЫ СЕНІМ

 Сапалы өнім мен әділ қызмет көрсету – кез келген кәсіпкердің абыройы. Кәсіпкер тұтынушы сенімін жоғалтса, бизнес те ұзақ өмір сүрмейді. Сол себепті облыстағы көптеген кәсіпкерлер бүгінде сапаны бірінші орынға қойып, тұтынушылармен ашық диалог орнатуға тырысады. Кейбір дүкендер мен қызмет көрсету орындарына арнайы «шағым мен ұсыныс жәшіктері» орнатылып, онлайн пікір қалдыру жүйелері енгізілуде. Мұндай ашықтық тұтынушы мен сатушы арасындағы сенімді нығайтады. Жергілікті билік те кәсіпкерлер мен тұтынушылар арасындағы қарымқатынасты жақсарту үшін түрлі форумдар мен кеңестер өткізіп тұрады. Өңірлік кәсіпкерлер палатасы мен Сауда және интеграция министрлігінің облыстық департаменті бірігіп, жыл сайын «Адал өнім – сенімді болашақ» атты форум ұйымдастырады. Мұндай алаңдарда тараптар өз ұсыныстары мен мәселелерін ортаға салады.

Мақпал СҮЙІНБАЙ