Цифрлық Қазақстан ұлттық идеядан нақты іске

Бағдарлама 2017 жылы Үкімет қаулысымен бекітіліп, 2018 жылдан бастап жүзеге аса бастады. Негізгі мақсат – ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру, цифрлық технологияларды пайдалану арқылы халықтың өмір сапасын жақсарту. «Цифрлы Қазақстан» – тек мемлекеттік бағдарлама емес, ол елдің даму философиясына айналған құжат. Онда Қазақстанның болашақ бейнесі – инновациялық экономика, ашық үкімет және заманауи цифрлық қоғам ретінде айқындалған.

Бағдарлама төрт негізгі бағытты қамтиды:

1. Экономиканың салаларын цифрландыру – өндірістік процестерді автоматтандыру, цифрлық технологиялар енгізу арқылы өнімділікті арттыру;

2. Цифрлық үкімет – мемлекеттік қызметтердің барлығын электронды форматқа көшіру, ашықтық пен тиімділікті қамтамасыз ету;

3. Цифрлық инфрақұрылым – интернет пен байланыс жүйелерінің қолжетімділігін кеңейту, әсіресе ауылдық аймақтарда;

4. Адами капиталды дамыту – халықтың цифрлық сауаттылығын арттыру және жаңа мамандықтарға бейімдеу.

Сонымен қатар «Цифрлы Қазақстанның» идеологиялық өзегі – «барлығына тең мүмкіндік беру» қағидасы. Цифрландыру тек ірі қалаларға емес, шалғайдағы ауылдарға да интернет, электронды қызмет, онлайн білім мен медициналық көмек әкелуге тиіс болды. Бұл өз кезегінде өңірлік теңсіздікті азайтып, қоғамдағы әлеуметтік әділдікті нығайтудың бір тетігіне айналды.

Бағдарлама іске қосылған алғашқы жылдарыақ айтарлықтай нәтижелер көріне бастады. 2020 жылға қарай мемлекеттік қызметтердің 90 пайызы электронды форматқа көшті. «eGov», «e-Licensing», «Ashyq», «Kaspi.kz» сияқты платформалар халықтың күнделікті өмірінде басты құралға айналды. Әрбір азамат үйден шықпай-ақ анықтама алып, коммуналдық төлем төлеп, дәрігерге жазыла алатын жағдайға жетті.

Бұдан бөлек цифрлық технологиялар бизнесті де түбегейлі өзгертті. Онлайн сауда, финтех, цифрлық банкинг, логистика мен маркетинг салалары қарқынды дамыды. Жаңа стартаптар пайда болды, IT-мамандарға сұраныс артты. «Astana Hub» технопаркі осы бағыттағы басты платформаға айналып, жүздеген отандық және шетелдік жобаларды біріктірді.

Бүгінгі таңда цифрландыру – тек экономикалық драйвер емес, сонымен қатар ұлттық қауіпсіздік пен тәуелсіздіктің кепілі. Өйткені ақпарат пен дерек – жаңа дәуірдің басты ресурсы. Бұл тұрғыда «Цифрлы Қазақстан» тек технологиялық бастама емес, елдің стратегиялық болашағына бағытталған идеологиялық бағдарлама ретінде бағалануы керек.

Қоғам мен экономикадағы цифрландыру серпіні

Қазақстан қоғамындағы цифрландыру үдерісі – тек жаңа технология енгізу ғана емес, ол адамдардың өмір сүру, жұмыс істеу және ойлау тәсілін түбегейлі өзгертті. Егер бұрын инновация тек IT саласының мамандарына тән ұғым болса, бүгінде кез келген азамат смартфоны арқылы цифрлық экономиканың қатысушысына айналды. Бұл – мемлекеттік басқарудан бастап шағын бизнеске дейінгі кең көлемді өзгерістің көрінісі.

Бірінші кезекте цифрландыру мемлекеттік сектордың тиімділігін арттырды. «Электронды үкімет» жүйесі бүгінде Қазақстанның халықаралық беделін көтеріп, БҰҰ рейтингтерінде елді үздік елдердің қатарына енгізді.

Мәселен, 2018 жылы Қазақстан Электронды үкіметті дамыту индексі бойынша 39-орында болса, 2022 жылы 28-орынға дейін көтерілді. Бұл – мемлекеттік басқарудың цифрландыру арқылы қаншалықты ашық әрі қолжетімді болғанының дәлелі.

Халыққа қызмет көрсету орталықтары енді онлайн форматқа көшті. Әр азамат eGov.kz, eGov mobile, Kaspi.kz, Halyk Homebank сияқты қосымшалар арқылы өз ісін жылдам шеше алады. Бұрын апталап күтілетін анықтамалар мен рұқсаттар қазір бірнеше минуттың ішінде беріледі. Бұл тек ыңғайлылық қана емес – сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайту, бюрократияны қысқарту, уақыт пен ресурсты үнемдеу тетігіне айналды. Мәселен, жер қатынастары, әлеуметтік төлемдер, салық есептері, бизнесті тіркеу сияқты қызметтердің барлығы цифрлық форматта қолжетімді. Бұл – мемлекеттік аппараттың жұмыс істеу тәсілін жаңартқан нақты нәтиже.

Экономикадағы тиімділік және жаңа нарықтар

Цифрландыру ел экономикасына да серпін берді. 2019 жылдан бастап Қазақстанда индустрия 4.0 элементтері енгізіле бастады. Бұл – өндіріс орындарын автоматтандыру, жасанды интеллект және Big Data технологияларын қолдану арқылы өнімділікті арттыру деген сөз.

Кен өндіру, энергетика, ауыл шаруашылығы, көлік және логистика сияқты салаларда «ақылды жүйелер» пайда болды. Мысалы, «Қазатомөнеркәсіп» пен «Қазмұнайгаз» компаниялары өндіріс процесін автоматтандыру арқылы адам еңбегіне тәуелділікті азайтып, шығынды 10-15 пайызға дейін қысқартты.

Ал Smart Mining, Digital Oilfield, AgroTech жобалары цифрлық технологияның ауыл мен өндірісті жаңғыртудағы рөлін айқын көрсетті.

Финтех және e-commerce секторлары соңғы жылдары рекордтық өсім көрсетті. Онлайн төлем, QR-код арқылы есеп айырысу, цифрлық банкинг халықтың күнделікті өміріне толық енді. 2024 жылы Қазақстандағы интернет арқылы жасалған төлемдер көлемі 50 триллион теңгеден асты, бұл бес жыл бұрынғыдан 10 есеге көп.

Кәсіпкерлер үшін бұл жаңа мүмкіндік болды – енді өнімін бүкіл елге, тіпті шетелге онлайн сата алады.

Kaspi.kz, Freedom Pay, Jusan, TuranBank Digital, Halyk Market сияқты платформалар цифрлық экономиканың негізгі ойыншыларына айналды. Ал мемлекет тарапынан Astana Hub, Tech Garden, QazInnovations сияқты технопарктер мен гранттық бағдарламалар ITбизнесті дамытуға қолдау көрсетіп отыр.

Цифрлық теңсіздік пен аймақтық даму

Дегенмен бұл серпінмен қатар белгілі қиындықтар да бар. Ең бастысы – аймақтар арасындағы цифрлық теңсіздік.

Қалаларда интернет пен техника жақсы дамығанымен, ауылдық жерлерде әлі де байланыс сапасы төмен, интернет қолжетімсіз. Бұл – білім, медицина, бизнес мүмкіндіктеріндегі теңсіздікті арттыратын фактор.

Сондықтан мемлекет «ҚР ауылдық елді мекендерін кең жолақты интернетпен қамтамасыз ету» жобасын қолға алды. 2025 жылға дейін елдегі барлық елді мекеннің 99 пайызы интернетпен қамтылуы жоспарланған. Бұл бастама – цифрлық қоғамның іргетасын нығайтатын маңызды қадам.

Цифрландырудың әлеуметтік әсері де айқын байқалады. Мысалы, пандемия кезінде қашықтан оқу мен жұмыс істеу тәжірибесі қалыптасты. «BilimLand», «Daryn.online», «Kundelik.kz» сияқты білім беру платформалары жүздеген мың оқушы мен мұғалімге балама мүмкіндік берді. Денсаулық сақтау саласында «Damumed», «Ashyq», «Egov Doctor» сияқты цифрлық жүйелер пайда болды. Бұл – халықтың цифрлық өмірге бейімделгенін дәлелдейді.

Цифрлық дәуір – тек технология емес, ол жаңа мәдениет. Халық енді цифрлы сауаттылықты, киберқауіпсіздік ережелерін меңгеруге мәжбүр. Бүгінде Қазақстанда 18 жастан асқан азаматтардың 90 пайыздан астамы интернет қолданады, ал 15-24 жас аралығында бұл көрсеткіш 98 пайызға жетті.

Мемлекет пен жеке сектор бірігіп, азаматтардың цифрлық сауаттылығын арттыру бойынша тегін курстар мен онлайн сабақтар ұйымдастыруда. Бұл тек кәсіби даму емес, әр адамның ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жолы.

Қоғамда цифрлық мәдениет қалыптаса бастағанымен, жалған ақпарат (фейк), алаяқтық және деректердің қауіпсіздігі секілді мәселелер де көбейіп келеді. Сол себепті цифрландырумен қатар азаматтық жауапкершілік те өсуі қажет.

Болашақтың коды: инновация және адам капиталы

Цифрландырудың ең басты күші – технологияның өзінде емес, оны жасаушы адамда. Сол себепті «Цифрлы Қазақстан» бағдарламасының табысы ең алдымен елдегі адами капиталдың сапасына, яғни білім мен біліктілікке тікелей байланысты. XXI ғасырдың жаңа экономикасында басты ресурс – жер, мұнай немесе металл емес, ақпарат пен интеллект.

Қазақстанда инновациялық экожүйе қалыптаса бастады. Соңғы жылдары IT-білім мен стартап мәдениетіне қызығушылық күрт артты. Мектептер мен жоғары оқу орындарында «информатика», «робототехника», «STEM білім беру» бағыттары дамып келеді.

Мемлекет тарапынан «Digital Bridge», «Astana Hub Battle», «Startup Bolashak» сияқты жобалар жас мамандарға өз идеясын жүзеге асыруға мүмкіндік беріп отыр.

Astana Hub бүгінде Орталық Азиядағы ең ірі IT-орталыққа айналды. Мұнда бір мыңнан астам стартап тіркеліп, 400-ден аса компания тұрақты жұмыс істейді. Жас кәсіпкерлер шетелдік инвесторлармен байланыс орнатып, өнімдерін экспортқа шығарып жатыр.

2024 жылы ғана Astana Hub қатысушыларының экспорттық табысы 200 миллион доллардан асты. Бұл – Қазақстанның жаһандық цифрлық картада бар екенін көрсететін нақты көрсеткіш.

Инновация тек экономикалық өсім үшін емес, сонымен қатар мемлекеттік басқаруды жаңғырту құралына айналды. Үкімет блокчейн, жасанды интеллект және Big Data технологияларын мемлекеттік қызметтерге енгізуді қолға алды. Мысалы, статистикалық деректерді автоматтандыру, салық жүйесін цифрландыру, цифрлық құжат айналымы сияқты шешімдер қабылданды.

Жасанды интеллект қазірдің өзінде жол қозғалысын бақылауда, медициналық диагностикада, қылмыстық істерді талдауда қолданылып жатыр. Бұл – цифрландырудың қоғам өміріне нақты әсерін көрсететін мысал.

Цифрландыру табысты болуы үшін ең маңызды фактор – кадр дайындау. Қазақстанда жыл сайын мыңдаған түлек ақпараттық технологиялар мамандығы бойынша білім алады. Бірақ сапа мәселесі өзекті: халықаралық стандарттарға сай инженерлер мен бағдарламашылар әлі де жетіспейді.

Сондықтан мемлекет пен бизнес бірігіп жаңа форматтағы білім жобаларын іске асыруда. Мысалы, «Digital Skills», «QWANT School», «Beeline Academy», «Ninety Ten», «TechOrda» сияқты бастамалар жастарға заманауи ITмамандықтарды тегін үйретеді.

«Tech Orda» бағдарламасы бойынша соңғы үш жылда 10 мыңнан астам жас бағдарламалау және цифрлық дизайн курстарын аяқтап, еңбек нарығына шықты.

Университеттер де жаңаруда: Назарбаев университеті, Satbayev University, Халықаралық IT университеті, Astana IT университеті сияқты оқу орындары халықаралық компаниялармен (Cisco, Huawei, Microsoft, Google) бірлесіп білім бағдарламаларын жаңартып келеді. Бұл – Қазақстанның цифрлық болашағына салынған ұзақмерзімді инвестиция.

Білім беру саласында цифрлық технологиялар тек кадр даярлауға емес, оқытудың тиімділігін арттыруға да әсер етті. Онлайн-платформалар мен жасанды интеллект негізіндегі оқыту жүйелері оқушылардың қабілетін талдап, жеке оқу жоспарын ұсына алады. Бұл – дәстүрлі білімнен цифрлық білімге өтудің нақты белгісі.

Технологияның дамуы тек мүмкіндік емес, сонымен қатар жауапкершілік жүктейді. Цифрлық деректердің қауіпсіздігі, жеке өмірді қорғау, жасанды интеллекттің этикалық шектеулері – жаңа дәуірдің өзекті сұрақтары.

Қазақстан бұл бағытта халықаралық тәжірибеге сүйеніп, киберқауіпсіздік саясатын күшейтіп келеді. 2022 жылы «Киберқалқан-2025» бағдарламасы қабылданып, мемлекеттік және жеке сектор үшін деректер қауіпсіздігін сақтау жүйесі енгізілді.

Сонымен қатар цифрлық қоғамда адами фактордың рөлі бұрынғыдан да маңызды бола түсті. Технология адамның орнын баспайды, керісінше оның мүмкіндігін кеңейтеді.

Бүгінгі таңда «Цифрлы Қазақстан» бағдарламасы – еліміздің жаңа ғасырдағы даму стратегиясының басты діңгектерінің бірі. Ол тек бір саланы қамтитын жоба емес, мемлекет пен қоғамның барлық құрылымын жаңаша көзқараспен қайта қалыптастырған ұлттық идеяға айналды.

Цифрландырудың мәні – компьютер мен интернеттің көбеюінде емес. Оның түпкі философиясы – уақытты үнемдеу, тиімділік пен ашықтыққа ұмтылу, әрбір азаматтың мүмкіндігін кеңейту. Бұрын ресми қағазға толы үдерістер, ұзын-сонар кезек, бюрократиялық тосқауылдармен байланысты өмір енді біртіндеп артта қалып келеді. Қазір Қазақстанның кез келген тұрғыны үйінде отырып-ақ мемлекеттік қызметті пайдаланады, кәсіп ашып, шетелдік серіктестермен онлайн байланыс орната алады. Бұл – цифрландырудың шынайы жетістігі.

«Цифрлы Қазақстан» бағдарламасы елімізді технологиялық тұрғыда ғана емес, әлеуметтік тұрғыдан да өзгертті.

Мысалы, пандемия кезінде цифрлық инфрақұрылымның бар болуы халықтың өмірін жеңілдетті. Онлайн оқу, қашықтан жұмыс істеу, телемедицина сияқты жаңа тәжірибелер қоғамның бейімделу қабілетін арттырды. Цифрлық үдерістер халықтың да, биліктің де заманауи ойлау қабілетін шыңдады. Бұл – экономикалық дағдарыстар мен геосаяси өзгерістерге төтеп беретін мықты іргетас.

Дегенмен цифрландырудың жетістігімен қатар, оның жауапкершілігі де артты. Технология дамыған сайын ақпараттық қауіпсіздік мәселесі өзекті бола түсті. Кибершабуылдар, деректердің заңсыз таралуы, интернеттегі алаяқтық – жаңа заманның шындығы. Сондықтан цифрлы болашаққа қадам басқан елдің ең алдымен саналы азаматтық мәдениеті қалыптасуы қажет.

Бүгінгі цифрлық сауаттылық тек компьютерді қолдануды білумен шектелмейді. Ол деректі талдау, ақпаратты тексеру, онлайн кеңістіктегі этиканы сақтау сияқты жаңа құндылықтарды меңгеруді талап етеді.

«Цифрлы Қазақстан» сонымен қатар жастарға сенім мен мүмкіндік берген бағдарлама. Қазір елімізде мыңдаған жас маман IT, дизайн, финтех, медиа, инженерия салаларында өз жобасын бастап, әлемдік нарыққа шығып жатыр. Astana Hub, TechOrda, QWANT School, Digital Bridge сияқты бастамалар – цифрлық ұлттың жаңа буынын тәрбиелеп жатқан алаңдар.

Б ұ л – ұ л т т ы ң ж а ң а б е т - б е й н е с і н қалыптастырып жатқан буын. Олар үшін шекара – географиялық ұғым емес, ал инновация – күнделікті өмірдің бір бөлігі.

Болашаққа көз жүгіртсек, Қазақстанның басты мақсаты – цифрландыруды тұрақты экономикалық өсу мен әлеуметтік әділдікке бағыттау. Технология тек өндіріс пен қаржы жүйесін жаңартуға емес, қоғамның тең дамуына, ауыл мен қала арасындағы айырмашылықты азайтуға қызмет етуі керек.

Ауыл мектебіндегі оқушы да, ірі мегаполистегі инженер де бірдей цифрлық мүмкіндікке ие болғанда ғана біз толыққанды цифрлық қоғам құрамыз.

Болашақтағы басты сын-қатерлердің бірі – жасанды интеллект пен автоматтандырудың адам еңбегін алмастыру қаупі. Бұл үрдіс қазірдің өзінде байқалады. Сондықтан Қазақстанның даму стратегиясы «адам мен технологияның одағына» негізделуі тиіс. Машина емес, адамның ойлау қабілеті мен шығармашылығы елдің ең құнды капиталы болып қала береді. Цифрландыру – адамды алмастыру емес, оны күшейту процесі.

Келешекте еліміз жасанды интеллект, р о б о т о т е х н и к а , б и о т е х н о л о г и я ж ә н е киберқауіпсіздік саласында өз мамандарын даярласа, бұл бағытта аймақтық көшбасшы болуға толық әлеуеті бар. Себебі бізде ең маңызды ресурс – жас, білімге құштар әрі бәріне бейім ұрпақ бар. Сол ұрпаққа дұрыс бағдар беріп, еркін ойлауға мүмкіндік жасау – мемлекеттің негізгі миссиясы.

Цифрлы қоғам құру – біржолғы жоба емес, бұл үздіксіз жүретін процесс. Уақыт өткен сайын жаңа технологиялар пайда болады, ал цифрлы ел соған ілесе отырып, өз жүйесін бейімдеуі керек. Сол себепті цифрландыруды тек техникалық құрал емес, ұлттық сананы жаңарту құралы ретінде қабылдау маңызды.

Біздің қоғамда цифрлық мәдениет пен дәстүрлі құндылық қатар дамыса, Қазақстанның өзіне тән «цифрлық жолы» қалыптасады. Бұл жол – ұлттық болмыс пен заманауилықтың үйлесімі болмақ.

Қорытындылай келгенде, «Цифрлы Қазақстан» – өткенді өшіріп, жаңаны орнату емес, ескі мен жаңаның арасын байланыстыратын көпір. Бұл көпір арқылы біз индустриялық кезеңнен инновациялық дәуірге өтудеміз. Бағдарламаның басты жетістігі – технология емес, адамның санасындағы өзгеріс. Сол өзгеріс арқылы Қазақстан болашаққа нық қадам басып келеді.

Мақпал СҮЙІНБАЙ