Баланың күлкісі мен ұстаздың шабыты – ең үлкен жетістік
Ғылыми зерттеулердің нәтижесінде адам қолымен жасалатын дүниелердің қыр-сырын ұғынып, болмысын қажеттілікке қарай өзгертіп алу оңай. Ал адам жаны жұмбақ, оны терең түсіну де қиын. Әсіресе жасөспірімдердің психологиясын дәл басып тану оңай емес. Қазіргі сәт сайын жаңалық шығып, техниканың қарыштап дамыған уақытында балалар мен жасөспірімдер қызығушылығының артуынан да болар, жеткіншектер естіп-көретін ақпараттарды құрықтап ұстап отыру да оңайға соқпай тұр. Оның салдары агрессивті мінез-құлықты қалыптастыратыны және жантүршігерлік жайттарды әдеттегідей қабылдатып бой үйрететіні белгілі. Сондай келеңсіздіктердің кесірінен орын алып жатқан қайғылы оқиғалар да аз емес. Осы мәселенің шешімін табу үшін жасөспірімдер психологиясын, адам тәрбиесін терең зерттеп, осы тақырыпта ғылыми тұрғыда ізденіп жүрген Жұлдыз Аманкелдіқызы «Асоциалды мінез-құлықтағы жасөспірімдермен жұмыс істеуге мұғалімнің кәсіби бағыттылығын қалыптастыру» тақырыбында кандидаттық диссертация жазды.
Бұл бағыт оның бүкіл кәсіби қызметінің философиясына айналды. Ғалым ретінде ол еліміздің Ғылым және жоғары білім министрлігінің «Жасөспірімдердің суицидалды мінезқұлқын психологиялық бейіндеу және түзету жүйесін ұйымдастыру» жобасында жетекші зерттеуші болып еңбек етуде. Осы жоба аясында жастармен жұмыс істейтін мамандарға арналған «Суицидология» оқулығы жарық көрді.
Осы бағытта зерттеу жүргізіп жүрген отандық психолог-ғалымның еңбектері қазіргі қоғамның әлеуметтікпсихологиялық ахуалын түсінуге және оны жақсартуға бағытталған. Оның ғылыми ізденістері жасөспірімдердің суицидтік мінез-құлқы, буллингтің салдары, отбасы институтының тәрбиелік әлеуеті және саналы атааналық мәдениетін қалыптастыру мәселелерін қамтиды. Ғалымның зерттеу жұмыст арының негізгі бағыттарының бірі – жасөспірімдердің психологиялық даму ерекшеліктері мен дағдарыстық мінез-құлқын талдау. Оның орыс тілінде жазған «Буллинг как фактор возникновения суицидального поведения» және «Вопросы профилактики буллинга в студенческой среде» атты еңбектерінде автор буллингтің жасөспірімнің эмоционалды жағдайына, өзін-өзі бағалауына және өмірге көзқарасына тигізетін теріс әсерін ғылыми тұрғыдан дәлелдейді.
Зерттеуші суицидті тек медициналық немесе әлеуметтік құбылыс ретінде ғана емес, тұлғаның рухани және психологиялық күйін бейнелейтін күрделі феномен ретінде қарастырады. Тағы бір орыс тілінде жазылған «Тренинг – как средство профилактики суицидального поведения среди подростков» атты еңбегінде тренингтік әдістердің суицидтік мінезқұлықтың алдын алудағы тиімділігі мен өмірлік дағдыларды дамытудағы рөлі жан-жақты сипатталған.
Ғалымның еңбектерінде жоғары оқу орны тұлға тәрбиелеудің маңызды ортасы ретінде қарастырылады. «Студенттердің толеранттылығын қалыптастыруда жоғары оқу орнының әлеуетті мүмкіндіктері» және «Студенттердің оқытушымен қарымқатынасындағы этика мәселесі» атты зерттеулерінде білім беру процесінің тек кәсіби даярлық емес, сонымен бірге рухани және мәдени құндылықтарды сіңіру алаңы екені атап көрсетіледі.
Ғалымның еңбектері тек зерттеу нысаны ғана емес, қоғамға бағытталған практикалық бағдарлама іспетті. Оның «Суицидология» оқулығы – психологтар мен педагогтерге арналған толыққанды ғылыми-тәжірибелік құрал. Бұл еңбекте суицидология ғылымының теориясы мен тәжірибесі жүйелі түрде берілген. «Вani әлеміндегі отбасының рөлі» тақырыбына тоқталған тарауда отбасының қоғамдағы орны мен оның жеке тұлға қалыптастырудағы маңызы жан-жақты қарастырылады. Отбасы – баланың алғашқы әлеуметтік ортасы, тұлғаның құндылықтық бағытын, мінез-құлқын және өмірге көзқарасын қалыптастыратын негізгі институт екені айтылады.
Автор қазіргі жаһандану дәуірінде отбасы құрылымында болып жатқан өзгерістерге назар аударады, яғни материалдық құндылықтардың басым болуы, ата-аналардың жұмысбастылығы, эмоционалды байланыстың әлсіреуі сияқты факторлардың бала психикасына кері әсер ететінін атап көрсетеді. Тарауда отбасының үйлесімді психологиялық ахуалы, өзара сыйластық пен қолдау атмосферасы жасөспірімнің өзінөзі бағалауын, өмірлік ұстанымын қалыптастырудағы басты шарт екендігі дәлелденеді.
Отбасындағы жылулық пен сенім – суицидтік мінез-құлықтың алдын алудың ең табиғи және тиімді жолы ретінде сипатталады. Жасөспірімдердің суицидтік мінезқұлқын алдын алуда психологтың атааналар және балалармен жұмысына тоқталған бөлімде психологтың отбасы мүшелерімен жүргізетін кәсіби жұмысының ерекшеліктері мен кезеңдері нақты баяндалады. Психологтың басты мақсаты – жасөспірімнің ішкі эмоционалды жағдайын түсіну, атаананың тәрбие стилін бағалау және өзара қарым-қатынасты түзетуге көмекте су. Мұнда психологтың диагностикалық, кеңес беру және түзету жұмыстарының мазмұны сипатталады.
Диагностика кезеңінде психолог отбасы ішіндегі қарым-қатынасты, ата-ананың балаға деген көзқарасын, қолдау мен түсіністік деңгейін анықтайды. Кеңес беру кезеңінде ата-аналарға эмоционалды байланыс орнатудың, ашық әңгімелесудің, сенім атмосферасын қалыптастырудың жолдары түсіндіріледі. Автордың ойынша, психологтың табысты жұмысы – ата-ананың баланың ішкі әлемін түсініп, оны қабылдай алу қабілетін дамытуымен тікелей байланысты. Осы арқылы жасөспірім өз мәселесін ашық айтып, психологиялық көмекке жүгінуге бейімделеді.
«Ата-аналар тобымен психологтың жұмыс істеу технологиясы (жасөспірімдердің суицидтік мінез-құлқының алдын алу контексінде)» тақырыбы бойынша мазмұн мен мәнін ашатын қазақ тіліндегі ғылыми сипаттама беріледі. Ал ата-аналар тобымен жүргізілетін психологиялық жұмыстың негізгі мақсаты – ата-аналардың жасөспірімдердің эмоционалды әлемін түсіну қабілетін арттыру, отбасындағы қарым-қатынасты жақсарту және психологиялық мәдениетті көтеру. Мұндай жұмыс ата-ананың өз баласына деген қатынасын өзгертуге, оның ішкі уайымын байқап, уақытылы көмек көрсетуге үйретеді.
Сонымен бірге Жұлдыз Аманкелдіқызы «Тұрақты қоғам» атты педагогтердің біліктілігін арттыру бағдарламасының авторы. Бұл оның идеяларының ресми деңгейде мойындалғанының айғағы. Көп жылдық тәжірибесінде ол ондаған оқу бағдарламаларын жасап, білім беру жүйесіне енгізді. Олардың қатарында «Жасөспірімдердің автоагре ссивті мінез-құлқының алдын алу», «Білім беруді жаңғырту жағдайындағы әлеуметтік педагогтің қызметін ұйымдастыру», «Мұғалімнің кәсіби қызметін психологиялықпедагогикалық сүйемелдеу» және тағы басқа бағыттар бар. Ол ұйымдастырған семинарлар мен шеберлік сабақтары өңір ұстаздарының кәсіби және тұлғалық дамуына үлкен серпін берді.
Балалар қауіпсіздігі, антибуллинг, медиация және нейропсихология тақырыптарындағы тренингтері мұғалімдер мен атааналарға зор көмек болып келеді. Білімі мен тәжірибесін үздіксіз жетілдіріп отыратын ұстаз 30- дан астам кәсіби курстардан өтті.
Жасанды интеллект, нейропсихология, коучинг, инклюзивті білім және медиация салаларындағы білімін іс жүзінде қолданып келеді. Ол ؘ– сертификатталған профайлер, кәсіби медиатор, Қазақстанның Антибуллинг қауымдастығының сарапшысы және «Ангел» балалар қауіпсіздігі орталығының кураторы. Әріптестері мен шәкірттері оны жауапкершілігі жоғары, адамгершілігі мол, әр балаға мейіріммен қарайтын жан ретінде сипаттайды. Оның кәсібилігі мен адамдық қасиеті әр ісінен көрініс табады. Ол үшін ұстаздық – жай ғана мамандық емес, өмірдің өзі. Оның мақсаты – әр бала өзіне сенімді, қауіпсіз ортада өсетін, ал әр ұстаз өз еңбегінен шабыт алатын қоғам қалыптастыру.
Бүгінгі қоғамда ең өзекті құндылықтардың бірі – адамды түсіну және оның ішкі әлеміне үңілу. Міне, осындай ұлы миссияны өмірлік қағидасына айналдырған Жұлдыз Аманкелдіқызы – педагогика ғылымдарының кандидаты, психолог, медиатор, профайлер, ба ла лар қауіпсіздігі бойынша тренер, білім саласының сарапшысы. Ол өзінің кәсіби және ғылыми қызметінде педагогикалық ой мен психологиялық тәжірибені үйлестіріп, қоғамның адамгершілік әлеуетін арттыруға бағытталған үлкен жұмыс атқарып келеді.
Жұлдыз Аманкелдіқызының кәсіби бейнесінің ерекше қыры – профайлинг. Ол адамның мінез-құлқын, қимыләрекетін, эмоциялық реакциясын, сөз мәнерін талдау арқылы оның психологиялық бейнесін анықтай алады. Бұл білім мен тәжірибені ол консультациялық жұмыстарда, тренингтер мен психологиялық кеңестерде, сондай-ақ ата-аналармен және педагогтермен кездесулерде кеңінен қолданады.
Профайлинг тәсілдері педагогтерге баланың эмоционалдық жағдайын тануға, ата-аналарға өз баласымен сенімді қарым-қатынас орнатуға көмектеседі. «Адамды бақылау емес, түсіну – кәсіби психологтың басты қаруы», дейді ғалым. Сонымен қатар ол ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалармен жұмыс істеудің психологиялық және әдістемелік аспектілерін зерттеумен айналысады. Ол дайындаған «Инклюзивті білім беру: бейімдеу және психологиялық қолдау технологиялары» бағдарламасы бүгінгі күні көптеген білім беру мекемелерінде қолданысқа енгізілген. Оның пікірінше, инклюзивті білім беру тек педагогикалық тәсіл емес, қоғамның адамгершілік деңгейін көрсететін ұстаным.
Үздіксіз ізденіс үстінде жүретін Жұлдыз Аманкелдіқызының кәсіби беделі тек психологиялық тәжірибемен ғана емес, білім сапасын сараптау ісімен де байланысты. Ол Республикалық ғылыми-практикалық білім мазмұнын сараптау орталығының (РҒПБМСО) эксперті, сондай-ақ оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешендерді бағалау жөніндегі ұлттық жобалардың қатысушысы. Оның сарапшылық қызметі білім беру бағдарламаларының сапасын арттыруға, оқу мазмұнын ғылыми және практикалық тұрғыдан жетілдіруге арналған.
Маманның сараптамалық шешімдері мен ұсыныстары еліміздегі педагогикалық стандарттардың дамуына елеулі үлес қосып келеді. Психолог әрі медиатор ретінде Жұлдыз Аманкелдіқызы атааналармен, педагогтермен және жасөспірімдермен жұмыс істеудің тиімді жолдарын меңгерген тәжірибелі маман. Ол Қазақстанның Антибуллинг қауымдастығының сарапшысы, «Ангел» балалар қауіпсіздігі орталығының кураторы ретінде мектептердегі кибербуллинг пен зорлық-зомбылықтың алдын алу бағытында кең көлемді жұмыстар атқарып келеді. Оның тренингтері мен бағдарламалары білім беру ұжымдарындағы психологиялық климатты жақсартып, балалардың қауіпсіздігі мен эмоционалдық тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған. Ол әр кездесуден кейінгі адамның көзіндегі үміт ұшқынын, баланың күлкісін, ұстаздың шабытын ең үлкен жетістік деп біледі. Оны ғылым мен адам жанының түйіскен тұсында тұрған тұлға десек, артық емес. Ол үшін психология – мамандық емес, адамды түсініп, өмірге сенім ұялатудың өнері. Оның әр еңбегі, әр сөзі, әр тренингі қоғамның рухани сауығуына бағытталған.
Қамар ҚАРАСАЕВА