«Таблиғи жамағат» қандай қозғалыс?

Діни ағымдардың арасында бірден деструктивті сипатын танытқандары болды. Олар жастарымызды ұлттық дәстүрімізге, ата-бабамыз ұстанған діни жолға кереғар идеялармен арбай бастады. Ал кейбір ағымдар алғашқыда бейкүнә, тіпті пайдалы болып көрінді. Олар бүлік шығармады, мұсылмандарды жікке бөлмеді, өздерін момын, зиянсыз жамағат ретінде көрсетті. Дегенмен уақыт өте келе олардың да шынайы табиғаты ашылып, экстремистік пиғылдары анықталды. Солардың ішіндегі ең белгілісі – «Таблиғи жамағат» қозғалысы.

Еліміздің заңнамасы діни сенім бостандығына кепілдік береді. Алайда кез келген ағымның әрекеті елдің қауіпсіздігі мен тұрақтылығына нұқсан келтірмеуі шарт. Осы талапқа қайшы әрекеттері үшін «Таблиғи жамағат» ұйымына 2013 жылғы 26 ақпандағы Астана қаласы Сарыарқа аудандық сотының шешімімен ресми түрде тыйым салынды. Бұл қадам жайдан-жай жасалған жоқ. Ұйымның қызметінде экстремизм элементтері, шетелдік орталықтарға тәуелділік, діни мәтіндерді бұрмалау, қоғамның ішкі бірлігіне сызат түсіру белгілері анықталды.

«Таблиғ» сөзі – араб тілінен аударғанда жеткізу, хабарлау деген мағынаны білдіреді. Ұйым мүшелері өздерін «дінді халыққа жеткізуші» деп таныстырады. Бірақ олардың діни насихаттағы әдістері мен бағыттары дәстүрлі ислам ілімімен толық сәйкес келе бермейді. Әсілінде, «Таблиғи жамағат» – Үндістан мен Пәкістанда XIX ғасырда пайда болған Деобанд қозғалысының заңды жалғасы іспетті.

Ислам тарихында әрбір ғасырда мұсылман қауымының жағдайына қарай жаңа діни қозғалыстар мен мектептер пайда болып отырған. Әсіресе қоғам діни білімнен алыстап, рухани құндылықтар әлсіреген кезде халықты қайта имандылыққа шақыру үшін түрлі ағымдар қалыптасты. XIX–XX ғасырлар – мұсылман әлемі үшін үлкен өзгерістердің дәуірі болды. Бұл кезеңде отаршылдық күшейіп, мұсылмандардың саяси ықпалы әлсіреді. Діни оқу орындары жабылып, көптеген елдерде исламдық білім беру жүйесі тоқырауға ұшырады. Үндістан – мұсылман өркениетінің ең ірі орталықтарының бірі еді.

Мұнда ғасырлар бойы мұсылман сұлтандары билік жүргізді, ғылым мен мәдениет дамыды. Бірақ XVIII ғасырдың соңынан бастап ағылшындар Үндістанды отарлай бастады. 1857 жылы мұсылмандар ағылшындарға қарсы көтеріліс жасады, алайда ол жеңіліспен аяқталды. Осыдан кейін мұсылмандар саяси биліктен айырылып, әлсіздікке ұшырады. Көтерілістен кейін ағылшындар мұсылман қауымына қатты қысым көрсетті. Көптеген медреселер жабылды, мешіттер қадағалауға алынды, ғалымдар қуғынға түсті.

Діни білімнің әлсіреуі халықты қараңғылыққа алып келді. Намазға салғырттық, ислам қағидаттарын білмеу, тұрмыста басқа діндердің әдетғұрпын қабылдау кең етек алды. Бұл жағдай мұсылман ғалымдарын қатты алаңдатты. Осы кезеңде мұсылмандарды құтқарудың білімді сақтау және дамыту деген екі негізгі бағыты пайда болды. Бұл бағытты ұстанған ғалымдар Деобанд қаласында жаңа үлгідегі, бірақ дәстүрлі мәзһабқа негізделген медресе ашты. Оның мақсаты – ислам ғылымдарын қайта жандандыру, діндар ғалымдар тәрбиелеу еді. Бұл мектеп кейін бүкіл Үндістан мен Оңтүстік Азияға ықпал етті. Қарапайым халықты имандылыққа шақыру арқылы да сол кезде дінге бетбұрыс жасалды.

Мәулана Мұхаммед Ильяс бастаған ғалымдар «Таблиғи жамағат» қозғалысын құрды. Оның мақсаты – әрбір мұсылманды намазға қайтару, жүректерді Аллаға жақындату, діни құндылықтарды қайта тірілту болды.

Осылайша, Деобанд мектебімен «Таблиғи жамағат» бір-бірін толықтыратын екі үлкен құндылыққа айналды. Деобанд – білім орталығы болса, «Таблиғи жамағат» – сол білімнің халық арасындағы насихатшысына айналды.

Бүгінде бұл екі қозғалыстың ықпалы тек Үндістанмен шектелмейді. Олар Пәкістан, Бангладеш, Ауғанстан, Орта Азия, Түркия, Таяу Шығыс, Еуропа тіпті Америкадағы мұсылман қауымына дейін тарады. Қазақстан мен Орталық Азияда да осы екі құбылыстың ықпалы сезілді. Бірақ мемлекет тарапынан бұл қозғалысқа қатысты әртүрлі пікірлер қалыптасты.

1857 жылы Үндістан мұсылмандары ағылшын отаршылдығына қарсы көтеріліске шықты. Көтеріліс жеңіліспен аяқталып, мұсылман қауымы саяси ықпалынан айырылды. Осыдан кейін діни білім мен ислам құндылықтарын сақтап қалу үшін жаңа үлгідегі діни орталық құру қажеттілігі туды. 1866 жылы Уттар-Прадеш штатындағы Деобанд қаласында «Дарул-улум Деобанд» атты медресе ашылды.

Бұл медресе кейіннен бүкіл Үндістан мен Пәкістанға ықпал еткен ірі діни мектепке айналды. Олардың басты ұстанымы – ханафи мәзһабы негізінде білімді күшейту, мұсылман қауымын бірлікке шақыру болды. Деобанд мектебінің ең беделді ғалымдарының бірі – Шах Уалиулла Дихләуи. Оның еңбектері кейінгі буын үшін ілімнің негізгі қайнар көздерінің бірі болды.

1947 жылы Үндістан мен Пәкістан бөлінгеннен кейін Деобанд мектебінің ықпалы Пәкістан аумағында кеңейе түсті. Бүгінде сол ел халқының 20-25 пайызы өзін осы мектеп өкілдеріне жатқызады. Бұл медресенің негізін қалаған ғалымдар қатарында хадисші Мәулана Мұхаммед Қасым Нанотауи (1833- 1877), Мәулана Рашид Ахмад Гангохи (1829-1905, фиқһ пен тәсәуф ілімін терең меңгерген тұлға) ерекше құрметпен аталады. Сонымен қатар жергілікті дін қайраткерлері мен халық өкілдері қолдау көрсетті.

Деобанд мектебі – Үндістан аймағында пайда болып, кейін Оңтүстік Азия мұсылмандарының арасында кең тараған ілім орталығы. Шариғат мәселесінде олар негізінен Ханафи мәзһабын ұстанады. Дегенмен, сенім саласында белгілі бір мектеппен толық шектеліп қалмай, кейде Матуриди, кейде Ашғари көзқарастарына сүйеніп, екеуінің аралығындағы ұстанымды таңдағанын өз еңбектерінде ашық жазып кеткен.

Осы себепті олардың сенім жүйесінде бірізділіктен гөрі әртүрлі көзқарастарды ұштастыруға тырысқан ерекшелік байқалады. Деобандтықтар кейбір дәстүрлі діни рәсімдерге өзгеше қарайды. Мысалы, мәуліт мерекесін атап өтуге, әулиелердің кесенелеріне арнайы зиярат жасауды құптай бермейді. Олар мұны діни тұрғыдан «бидғат» деп түсіндіреді. Сол сияқты теледидар, музыка, сурет секілді заманауи дүниелерге шектеу қояды. Ал саяси салада діни негіздегі партиялар арқылы белсенділік танытып, қоғамға ықпал етуге тырысқан кездері бар. Деобанд мектебінің ықпалынан «Таблиғи жамағат» пен «Талибан» секілді ірі қозғалыстардың пайда болғаны тарихтан белгілі.

Бүгінде осы екі ағым Қазақстанда заңмен тыйым салынған ұйымдардың қатарында. Бұл да Деобанд бағытының саяси және әлеуметтік ықпалының күрделі екендігін көрсетеді. Қазақ қоғамына қатысты айтар болсақ, деобандтықтар біздің халықтың көптеген салт-дәстүрлеріне сын көзбен қарайды. Олар дәстүрлі әдет-ғұрыптың біразын дінге қайшы көріп, «бидғат» деп қабылдайды. Әйелдердің киім киісіне қатаң талап қойып, тұрмыстық қатынастарда өзгеше көзқарас ұстанады. Осы себепті халықаралық деңгейде де әйелдерге тым қатал қарады деген айыптауларға ұшырап келеді.

Деобанд мектебі мен «Таблиғи жамағат» сырттай бір-бірімен сабақтас көрінгенімен, мазмұндық жағынан айырмашылығы бар әрі екеуінің де кемшіліктері айқын. Деобандтықтар өздерін білім мен ілімге сүйенген жүйе ретінде көрсетеді. Алайда олардың ақидасында тұрақтылық жоқ. Бір жағынан матуриди-ашғари сенімін қабылдағандай болса, екінші жағынан сәләфилік көзқарастарға да бейім екені байқалады.

Бұл олардың сенімдік іргетасының әлсіз екенін аңғартады. Ал «Таблиғи жамағат» болса, мүлде басқа бағыт ұстанады. Олар діни ілімді терең үйренуге шақырмайды, керісінше адамдарды үстірт амалдар мен сапарларға негізделген насихатқа шақырады. Білім мен ғылымнан алыстап, қисса мен әңгімелер арқылы дінді жеткізу – исламның өзегі саналатын ілімге қайшы.

Жалпы, Деобанд мектебі өзін іліммен байланыстырғанымен, сенімдік тұрғыда жүйесіз, сәләфилікке бейім ағым. Ал «Таблиғи жамағат» болса, ілімге салғырт қараған, үстірт насихат пен жолсапарға негізделген қозғалыс. Екеуін біріктіретін ортақ тұсы – дәстүрлі ислам мен қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрін жоққа шығаруы. Қазақстан үшін бұл ағымдардың таралуы – қауіпті. Себебі олар жастарды ұлттық болмыстан айырып, дәстүрлі ханафи мәзһабынан алыстатады. Қазақ халқының рухани тірегі – ата-бабамыз ұстанған ханафи мәзһабы.

Біз дінді осы жолмен, ұлттық құндылықтарымызбен, тіл мен дәстүрімізбен бірге ұстануымыз керек. Жастарымыздың әртүрлі ағымдардың жетегінде кетпеуі үшін діни сауаттылық пен рухани бірлік қажет.

Мұстафа СЕЙТХАЗИ

облыс әкімдігі «Дін проблемаларын зерттеу орталығының» инспекторы.