«Архив – қаза берсең, қазынаға қарық қылатын қамба»
Халқының бақыты үшін аянбай еңбек етіп, ел басына күн туса, жанын сала ерлік көрсеткен тұлғалар қазақта аз емес. Әсіресе, Бауыржан Момышұлының қайсарлығы – қайталанбас болмыс. Осындай тұлғалардың өмірі мен еңбектері туралы дәлелді мәліметтер – кейінгі ұрпаққа бағыт берер өнеге. Жас толқынға үлгі болып, танылу үшін Абай Құнанбайұлы, Батыр Бауыржанның, ақын Төлеген Айбергеновтың және тағы да Алаш ардақтыларының өмір дерегін архивтерден іздеп, жүйелеп зерттеп, ғылыми жұмыстармен айналысып жүрген Әлімбай Найзабаев бүгінде М.Х.Дулати атындағы Тараз университеті, «Бауыржантану» ғылыми-зерттеу орталығының жетекшісі қызметін атқаруда. Педагогика ғылымдарының магистрі Әлімбай Аманбайұлы еңбекқорлық ізденісімен Абайдың толық шығармалар жинағында жоқ тағылымдық-тәрбиелік әрі тарихи мәні бар бір афоризмін тауып, оны жан-жақты зерттеп келесі басылымдарға енгізу мәселесін күн тәртібіне қойса, Бауыржан Момышұлының отыз томдығына енбеген бір қойын дәптерін және батырдың өз дауысымен жазылған таспаларды шаң басқан қоймалардан тауып, 31,32-ші томдарға жариялады.
Тараз өңірлік университеті «Бауыржантану» ғылыми-зерттеу орталығының аға ғылыми қызметкері Әлімбай Найзабаев «Кинофотоқұжаттар мен дыбыс жазбалар» мұрағатынан Бауыржан Момышұлының өмірі мен шығармашылығына қатысты 15-ке жуық материалдарды анықтады. Сол материалдардың ішінен Бауыржан Момышұлының жанды даусы жазылған 2 кинохрониканың көшірмесі алынды. Дыбыс жазбалар архивінен Жеңістің 30 жылдығына орай 1975 жылы өткен Қазақстан Жазушылар одағы пленумында жарыссөзге шығып сөйлеген аудиожазбасы жазылған. Осы табылған тың кинохроника мен аудиожазба институт оқытушылары мен студенттеріне таныстырылды.
Мұхаң да Баукеңнің қазақ сарбаздарын Мəскеу үшін болған қан-қасап шайқасқа бастап кірген қолбасшылық ерлігін ел аузынан естіп, тəнті болған көрінеді. Осы жəне басқа да жайларға қатысты Баукеңнің өз естеліктерінде: «Менің даңқым Мұхаңның да құлағын еліртіпті. Ол кісі қан майданда жүргенімде маған сегіз хат жазды. Бірақ та ол хаттарын кейіннен «ұлтшыл Бауыржанның кесапатынан қорқып, менің академиядағы архивімнен өзі ұрлап алып жойды...» дейтіні де бар.
Батырдың күнделіктеріндегі мұндай деректер кімді де болсын алуан ойларға жетелейді. Біздіңше, əлгібір «жойылған» сегіз хаттың тағдырын білу, іздестіру – əдебиеттанушылардың үнемі есінде болатын іс. Ал Мұхаңның өз хатын (сегіз хатты) өзі жоюында да бір үлкен құпия сыр бар екені анық. Өмірі қыл үстінде жүрген, əртүрлі зұлматтардан, тұзақ-торлардан əупірімдеп аман қалған, басынан қара бұлт айықпағандығын да түсінуге тиіспіз. Баукең мұны əдеби өмірге араласқан соң, тіпті сол 1943 жылы Алматыға келген əскери демалысында оқыған отыз алты сағаттық лекция барысында сезген де. Баукеңе кейбір еркін ойларын ашық айтуда абай болу керектігін Мұхаң əлденеше мəрте ескертіп, сақтандырып та отырған.
Бұл жөнінде Баукеңнің өзі «...Мұхаң маған темекі тартып тұрған жерімде: «Сен еркін сөйлеп тұрсың... Бірақ та кейбір сөздеріңді кейбір кісілер теріс түсініп қалып жүрмесін», – деді» деп жазады бір естелігінде. Мұхаңның əлгіндей ескертпесінен соң Баукең аудиторияға кіріп келсе, зал жым-жырт отыр екен. «...Баяндама басталды... Ортасында бір-екі пікірді əдейі бұрмалай сөйлегенімде, отырғандардың екеуі қағазға түсіре бастады.
Мұхаң маған таңдана қарап қалды» деп сол залдағыларға ортада құпия қызметкерлер барын білетінін айтқанын жазады. Баукең құпия қызметкерлерге өткір сөзін әзіл араластыра айтып, залдағыларды ойландыра күлдіргенін жазыпты. Батырдың қолжазбасынан Мұхтар Әуезов 1942 жылы жарық көрген «Абай» романының алғашқы кітабын сиясы кеппей тұрып майдандағы Бауыржанға жіберткізгенін білдік. Баукең оны алысымен тездеп оқып шығып, кешіктірмей өзіне роман қалай əсер еткенін талдап жазып, авторына үшбу хат та жолдаған. Оны да Баукеңнің жеке мұрағатынан оқыдық. Өз хатында Батыр автордың романдағы əке мен бала, яғни Құнанбай мен Абай арасындағы тартысты суреттеу тұсында кейбір жайларды əсірелеп жазып жіберетінімен мүлде келіспейтінін батыл түрде, тартынбай ашық та ащы жазған екен. Баукең қолжазбаларындағы замандас тұрғыластарымен күрделі қарымқатынаста, тікелей өктем айтылған ойпікірлерін біржақты, теріс түсініп қалудан сақ болу керек.
Баукеңнің сөзімен айтсақ:
Осы 31-томда ғылыми ізденушінің халқымыздың алғашқы агрономы Мұстафа Бұралқиев туралы еңбегі де берілген.
Әлімбай Найзабаевтың тапқан дерегі негізінде Мұстафа Бұралқиев жайлы жазған мақаласынан соң, 2022 жылы қыркүйек айында «Көмбе» бағдарламасының қызметкерлері «Бұралқы Сұлтанбекұлының өмірі мен өнегесі» атты деректі фильм түсірді. Ол Батыр Бауыржан туралы ғылыми ізденістерінің нәтиже сінде «Жамбыл облысының тарихы мен рухани мұралары көп томдығы» жобасымен Тараз Мұралары көптомдығының 34-ші томына «Бауыржан Момышұлы» атты кітапты құрастырды.
Өзі тапқан деректерді кеңінен тарату мақсатында 2020 жылы Жауынгер жазушының 110 жылдығына арналған «Бауыржан Момышұлы: Тәуелсіздіктің тарихы мен тағылымы» атты республикалық ғылыми-практикалық онлайн-конференциясын өткізді. Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архивімен бірге «Бауыржан Момышұлы – Кеңес одағының батыры, Ұлы Отан соғысының ардагері, даңқты панфиловшы, жазушы» атты екінші фотоальбомның жарық көруіне ұйытқы болған Әлімбай Найзабаев алғысөзін жазып, батыр туралы көптеген басылымдарға мақалалар жариялады. Оның ғылыми ізденістегі еңбекқорлығын біз ғана емес, жазушы, драматург Елен Әлімжан да айтқан болатын.
Әлімбай Найзабаевтың ғылыммен айналысуына түрткі болған ұстазы, ірі абайтанушы, филология ғылымдарының докторы, профессор, марқұм Мекемтас Мырзахметұлы алғаш алдына келген баланың бойынан ғылымға деген құлшынысын байқағанын айтады.
«Ұстазы жақсының ұстанымы жақсы» демекші, Әлімбай Аманбайұлы да бізге айтқан әңгімесінде «Архив – қаза берсең, қазынаға қарық қылатын қамба» деп архив ісін меңгергенін аңғартты. «Ғылым адам санасына болмысы бөлек, ерекше ұтқыр ұғымдарды орнықтыру арқылы ғана терең ұялайды» деген екен Әбу Насыр әлФараби. Абайтану мен Бауыржантануды қатар меңгеріп, Төлеген Айбергеновты терең оқып, жас ұрпаққа білгенін үйретіп жүрген Әлімбай Найзабаевтан да ұлы ұстаздың ұғымын байқадық.
Қамар ҚАРАСАЕВА