Біздің өңірде де бекіре өсіруге болады

Қабылданған қаулыға сәйкес еліміздің әр өңірінде балық өсірумен айналысатын жеке шаруашылықтар пайда бола бастады. Сарапшылардың айтуынша, әзірге бұл саладағы проблемалар шаруашылықтың осы түрімен айналысатын бизнестің адымын аштырмай, бас көтертпей тұр.

Біріншіден, өзіндік құны жоғары болғандықтан отандық балық өнімдерінің бәсекеге қабілеттігі төмен. Салдарынан, өзімізде осы су жануарының көптігіне қарамастан дүкен сөрелеріндегі балық өнімдерінің 90 пайыздайы импорттық өнім. Негізінен салқындатылған және мұздатылған балық экспорты басым. Балық өсірумен айналысатындарға Салық кодексіне сәйкес 2024 жылдан бастап арнайы режим қолданылады, яғни салық 70 пайызға төмендетілді.

Екіншіден, инвестиция салушыларға салық жеңілдіктері мен преференциялары бар арнайы экономикалық аймақта жер учаскелері беріледі. Бұдан басқа да салаға қатысты көптеген шара қабылданды. Оның ішінде шаруашылық жүргізуде көпжылдық мерзімге шарт жасасу, кейбір артық талаптарды алу, шығындарды өтеуден босату, су айдындарында шаруашылықтарды орналастырудағы шектеулер мен кейбір құқықтардың берілуімен қатар, 0,15 гектардан аспайтын тоған мен балық өсіру бассейнін салуға жоба-сметалық құжат әзірлеу және мемлекеттік сараптама қорытындысын алу жөніндегі талаптар алынып тасталды. Сондай-ақ балық шаруашылығын одан әрі дамытуға қатысты қолданыстағы заңдар мен кодекстерге түзетулер енгізілген.

Жалпы, балық шаруашылығын дамытуда қабылданып жатқан шаралардың арқасында бизнес субъектілері арасында іскерлік артқан. Жыл сайын салаға деген инвестиция түсімі өсіп келеді. Мысалы, 2021 жылы 6,2 миллиард, 2022 жылы 10,4 миллиард, ал былтыр инвестиция көлемі шамамен 22 миллиард теңгені құрады. Балық өсіру нағыз табыс көзі екенін біреу білсе, біреу білмейді. Бұлай дейтініміз, елімізге балық өнімдері 50-ге жуық мемлекеттен келеді екен. Негiзгi өнім жеткiзушi елдер – Ресей, Норвегия және Қытай. Балық өнімдерінің импорты жылдан-жылға өсіп келе жатқаны нарықтың болашағы зор екенін айқындайды.

2020 жылы «Жамбыл облысының балық шаруашылығын дамыту» өңірлік бағдарламасы бекітілген болатын. Оған сәйкес өсірілген балық көлемін 2030 жылға қарай жылына 270 мың тоннаға дейін ұлғайту көзделген. Жалпы, Жамбыл облысы аумағында балық шаруашылығымен айналысуға ниетті кәсіпкерлердің саны күн санап артуда.

Бағдарламаға сәйкес, өткен 2024 жылы облыс аумағындағы 464,3 тонна тауарлы балық өндіру жоспарланып, меже артығымен орындалып, 483 тоннаны құраған. Оның ішінде 436 тонна форель балығы болса, 47 тонна тұқымдас балық. Сондай-ақ, биылғы бағдарламаға сәйкес 666,1 тонна тауарлық балық өсірілмек. Облыс әкімдігінің Табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасының мәліметінше, аталған көрсеткішке жету үшін 4,7 миллион дана балық шабағы қажет екен.

Осыған орай шабақтар өңірдегі «Сандель», «Арнұр», «Алтын бұлақ» шаруа қожалықтары мен Шардара, Қапшағайда орналасқан балық өсіру тәлімбақтарынан алынады. Бұл бағыттағы жұмыстар қазір барынша жандану үстінде. Егер жоспар ойдағыдай орындалып жатса, көп ұзамай алынған өнімді экспортқа шығарудың мүмкіндіктері мол. Әлемдік нарықта, әсіресе қара уылдырыққа деген сұраныстың жоғары екені белгілі. Бағасы аспандап тұрған құнды тауардың экспорттық әлеуеті мол болатынын мынадан-ақ байқаймыз: Ресейде қара уылдырықтың бір келісі 800 долларды құраса, Еуропа елдеріндегі баға бұдан кемі 5-10 есе қымбат. Ал бір бекіреден шамамен 28 келі уылдырық алынатынын ескерсек, балық өсірудің нағыз табыс көзі екенін оңай түсінесіз.

Облысымыздың Табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасының мәліметінше, Қазақстанда балық шаруашылығының мол қоры бар. Ғалымдар мен сала мамандарының айтуынша, балық шаруашылығының әлеуеті жылына 600 мың тонна тауарлық балыққа бағаланады. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2020 жылғы 1 қыркүйектегі «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты Қазақстан халқына Жолдауында еліміздің балық саласын дамытуға ерекше назар аудару қажеттігі атап өтілген болатын-ды. Ресми деректер бойынша, елімізде жыл сайын 45- 50 мың тонна балық аула¬нады. Елімізде балықты арнайы өсірумен айналысатын 502 шаруашылық бар екен. Бөліп қарастырсақ, оның 364-і көл-тауарлық балық шаруашылығы, 93-і тоған. Сондай-ақ тізімге 27 тор қоршамада өсіру, 18 тұйықталған және бассейндік балық шаруашылығы кіреді. Қолда бағылатын балықтың негізгі түрлері – тұқы (тұқы, дөңмаңдай, амур), албырт (форель), бекіре тұқымдас балықтар және африкалық жайын мен асшаяндар.

Бүгінде балық шаруашылығы субъектілерін субсидиялауда балық шаруашылығы мен жемшөп өндірісіне салынған инвестицияларды 25 пайызға, азық сатып алу кезіндегі шығыстарды 30 пайызға, балық өсірудегі биологиялық негіздемені, балық өсіру материалы мен дәрілік препараттар және бағалы балық түрлерін көбейту, аналықтарын сатып алуға жұмсалған шығындарды 50 пайызға дейін өтеу бойынша қаржылық қолдау бар. Балық шаруашылығын дамыту мәселесіне зер салсақ, оларды өңдеу цехтарын ашуды қажет етеді. Облысымызда балық өңдеумен айналысатын екі балық зауыты бар екен. Олар – Мойынқұм ауданында орналасқан Мыңарал балық зауыты мен Меркі ауданындағы Меркі балық зауыты. Екі зауыт та жылына 1 500 тонна балық өңдеуге мүмкіншілігі бар.

Сонымен қатар биыл ALFISH жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Мойынқұм ауданы Мыңарал стансасының маңынан жылына мың тонна балық өңдеуге қуатты цехының құрылыс жұмыстары жүріп жатыр. Облыс аумағында жалпы сомасы 1,9 миллиард теңге болатын қуаттылығы 1 828 тонналық 18 жаңа инвестициялық жоба жұмысы ұйымдастырылуда. Оның ішінде 8 карп балығын өсіру, 9 форель балығын өсіру және 1 африкалық жайын, бекіре балығын өсіру шаруашылығы бар. Қолда өсіру арқылы құнды балықтың қорын көбейтудің мүмкіндігі туып отыр екен. Міне осыны жақсы түсінген Тараздағы Шерхан Мұртаза атындағы Халықаралық Тараз университетінің басшылығы 2021 жылдан бері балық өсіруді қолға алып, Байзақ ауданының Үлгілі ауылының маңынан «Аквакультура» ғылыми-өндірістік орталығын (ҒӨО) ұйымдастырып, қызметін бастапты. Таяуда сол ғылыми орталықта болып, балық өсірумен айналысып жатқан ғылыми қызметкерлермен жүздесуге мүкіншілік болды.

Басқалардан білдік, ол Ресейдің Краснодар мемлекеттік университетінің балық шаруашылық факультетінің түлегі екен. Соңғы жылдары Қазақстанға қоныс аударып, біздің өңірге орналасып, балық өсіру бағытындағы ғылыми жұмысын жалғастырып жүрген көрінеді. Жұмыс барысында жиналған ғылыми материалдарын зерделеп, сараптап кандидаттық диссертация қорғауды жоспарлап жүр.

Жолымыз болып, облысымызға іссапармен келген Парламент Мәжілісінің депутаты, «Ауыл» партиясы фракциясының мүшесі Анас Баққожаевпен кездесіп қалдық. Біздің облыста балық шаруашылығының жағдайы жайлы мақала дайындап жатқанымызды біліп, ол қызыға сөзге араласты.

Бұл оқу орны бүгіндері ауыл шаруашылық мамандарын дайындауға ерекше бет бұрып отыр. Студенттердің тәжірибе алмасуы үшін қалаға жақын Байзақ ауданындағы Үлгілі ауыл маңайынан арнайы қосымша шаруашылық ұйымдастырып, егін және көкөніс алқаптарын өңдеп, жылыжайлар жасап, зертханалар, консерві цехын ашып, студенттер жатақханасын тұрғызыпты.

Бұл – білімгерлердің, болашақ мамандардың білімді тек теориялық жағынан ғана емес, өндіріс-практикалық тұрғыдан да терең меңгеруге жасалған зор мүмкіншілік. Иә, осылайша жыл өткен сайын өңірде инвестициялық және де басқа жобалардың өрісі кеңеюде. Бұл, әрине, облыс экономикасынан бөлек әлеуметтің әлеуетін де арттыратыны анық.

Сағындық ОРДАБЕКОВ

 медицина ғылымдарының докторы, профессор,

Қазақстан Журналистер одағының мүшесі.

Байзақ ауданы