Тұтынушылар өз құқығын қаншалықты қорғай алады?

Тұтынушылардың құқықтарын қорғау қоғамымызда әлі де өзекті мәселе. Халықты алдау, сапасыз тауарды өткізіп жіберу немесе сатып алынған заттың кепілдік мерзімі аяқталмай бұзылып қалуы, ал оның ақшасын қайтармай тұтынушыны әуре-сарсаңға салу – бүгін де бар жағдай. Дамыған шетелде сатушы фирма тұтынушы тарапынан ешқандай өкпе- наз естімеуге тырысады, ал ондай бола қалса, тұтынушының алдында кешірім сұрап, сапасыз тауарды өздері келіп ауыстырып береді. Ал, ақшасын талап етсе, келтірген моральдық залалын үстіне қосып беріп, тұтынушымен ризаласып қоштасады. Оларда тұтынушы мен сатушы соттасыпты дегенді мүлде естімейсің. Сатушы өзінің атына кір келтірмес үшін тұтынушының барлық бабын табады. Өйткені біріншіден, бәсекелестік жоғары. Ал, бәсекелестері тұтынушының талабын қанағаттандырмағанын білсе, сол фирманың есін шығарады. Сондықтан фирма өзінің абырой-беделіне нұқсан келтірмеуге тырысады. Екіншіден, ондағы халықтың мәдениеті жоғары, сатушының халықты алдауы деген өркениетті елде мүлде болмайды.

Ал, бізде кеңес кәсіпорынның тауарын сатып, тұтынушыны көзге ілмей жаман үйренген сатушылар өзінің немесе жұмыс істеп тұрған мемлекеттік дүкенінің беделі үшін ешқашан алаңдамайды. Сол әдет қазіргі жекеменшік дүкен иелерінде де жалғасып келеді. Олардың сатушылары тұтынушыға тіпті сапасыз тауарды немесе арзанды қымбатқа алдап өткізіп жіберуге бейім тұрады. Тіпті, тауардың кемістігі кепілдік мерзімде білінсе де ауыстырып беруге немесе ақшасын қайтаруға құлқы жоқ. Тұтынушыны әбден әуре-сарсаңға салып қояды. Қоғамымызда «тұтынушының құқығын қорғау» деген арнайы қызмет бар. Мемлекет оған әжептеуір қаражат бөліп, Сауда және интеграция министрлігінде Тұтынушыларды қорғау комитетін ашқан және оның барлық облыстар мен республикалық маңызы бар қалаларда департаменттері бар.

Сонымен, біздің облыста жүргізілген сауалнама қорытындысы қандай? Енді соған кезек берелік. «Сіз Қазақстанда «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Заңның бар екенін білесіз бе?» деген сұраққа Жамбыл облысында сауалнамаға қатысқандардың 91 пайызы оң жауап берген. Ал, облыс тұрғындарының 9 пайызы ғана Қазақстан Республикасындағы тұтынушылардың құқықтарын реттейтін заңнамалық актінің бар екенін білмейтін болып шықты. Мәселен, «Тұтынушылардың қандай құқықтарын білесіз?» деген сұраққа респонденттер көбінесе «сапаға құқық» (31 пайыз) және «келтірілген зиянды өтеу құқығы» (30 пайыз) опцияларын таңдаған. Ең аз пайызы «айыппұл салу құқығы» (4 пайыз) деген жауап алынған.

Келесі кезекте респонденттерге өмірдің әртүрлі салаларындағы қызметтерге қанағаттанушылықтары туралы сұрақтар қойылды. Біздің облысымыздағы сауалнамаға қатысушылар көлік қызметінің сапасына көңілдерінің толмайтынын, оның 84 пайызы қалалық көлік қызметіне, 70 пайызы қалааралық автомобиль көлігі қызметтеріне көңілдері толмайтынын көрсеткен. Негізгі шағымдар көліктің шамадан тыс жүктелуі, жұмысшылардың дөрекілігі және автобустардағы санитарлық нормалардың сақталмауы. Сауалнамаға қатысушылардың 55 пайызы әуе көлігі қызметтеріне көңілі толмай, негізгі мәселе ретінде рейстерді тоқтатқан кезде төленген соманы қайтармауды алға тартқан.

Сауалнамаға қатысушылардың 40 пайызы ғана теміржол көлігі қызметіне көңілдері толмайды екен. Олардың айтуынша, негізгі мәселе вагондардың санитарлық нормаларға сәйкес келмеуі. Ал, облыс бойынша респонденттердің мемлекеттік қызметтерге қанағаттанбауы келесідей бөлінді. Яғни, респонденттердің 72 пайызы сумен, 66 пайызы газбен, 44 пайызы электрмен жабдықтау қызметіне көңілдері, ал сауалнамаға қатысқандардың 17 пайызы жылу энергиясымен қамтамасыз ету мәселесіне көңілдері толмайтынын білдірген.

Сонымен қатар, респонденттердің басым бөлігі мемлекеттік мекемелер мен жеке клиникалардың медициналық қызметтерін көрсету кезінде сауалнамаға қатысушылардың 15 пайызы «медициналық қызметкерлердің білікті еместігі», 18 пайызы жедел жәрдемнің уақтылы және сапасыз жұмыс істейтінін көрсеткен. Ал, банктер қаржы қызметтерін көрсету кезінде комиссиялық сыйақыларды негізсіз алу – 33 пайызды, несие алу кезінде қосымша қаржылық өнім немесе қызмет көрсету – 28 пайыз негізгі бұзушылықтар болып табылатынын білдірген.

Респонденттердің қоғамдық тамақтандыру саласында тұтынушылардың құқықтарын бұзудың қандай түрлеріне тап болды деген сұраққа берген жауаптары өткен жылы с анит арлық-гигиена лық норма лар жиі бұзылғанын, ал сапасыз қызмет көрсетуге шағымдар екінші орында тұрғанын көрсетті. Сондай-ақ, сауалнамаға қатысушылар бөлшек сауда саласында тұтынушылардың құқықтарын бұзудың негізгі түрлерін көрсетілген бағаға сәйкес келмеу деп атайды. Шаштараз және сұлулық салондарының, сондай-ақ, техникалық қызмет көрсету станцияларының жұмысы тұрмыстық қызмет көрсету саласындағы шағымдардың көпшілігін тудырады. Туристік қызмет көрсету саласында респонденттер туроператорлардың келісім-шарт талаптарын сақтамауы және олардың қосымша қызметтерді таңуымен жиі кездеседі. Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласындағы тұтынушылардың құқықтарын бұзудың ішінде «коммуналдық қызметтерге негізсіз төлем» деген жауап бірінші орында тұр. Одан кейін «қоқыс шығарудың сапасыз қызметі», «жергілікті аумақтарды сапасыз күтіп-ұстау», «сапасыз су, жылу, электр және газбен жабдықтау қызметтері» тұр.

Марат ҚҰЛИБАЕВ