Кибершабуыл – жаңа заманның залалы

Халықаралық сарапшылардың статистикасы бойынша қазақстандық балалардың жартысынан көбі замандастары мен мұғалімдерінің тарапынан мектепте зорлық-зомбылыққа ұшыраған. Ең өкініштісі, зорлық-зомбылыққа ұшыраған балалардың көпшілігі ол туралы тіс жармауға тырысады, өз құқықтарын қалай қорғауды білмейді. Мысалы, британ мектептерінде интернет-тролльдардан қорғануға арналған пән бар. Сабақтарда оқушыларға желідегі ізге түсуге қалай жауап беру керектігін және соның әсерінен күйзеліске қалай ұшырамауға болатындығын түсіндіреді. Жаңа пәннің міндеті – жасөспірімдердің жан денсаулығын нығайту.

Кибербуллинг (cyberbulling) – интернет-технологияларды, компьютерлерді, гаджеттерді және басқа да электрондық девайстарды қолдану арқылы біреуге мақсатты түрде келтірілетін зиян. Троллинг (cyber trolls) – веб-сайттарда, әлеуметтік желілердің парақшаларында, тіпті өлген адамдарға арналған мемориалда агрессорлардың жағымсыз ақпарат жариялауы. Хейтинг (hate) – бұл өз ұстанымын негіздемей, белгілі бір адамға немесе құбылысқа арналған жағымсыз комментарийлер, хабарламалар, иррационалды сын. Буллинг үрейлендіруге, басқалардың бойында қорқыныш тудыруға, оларды өзіне бағындыруға бағытталған, физикалық немесе психологиялық террор дегенді білдіреді. Жиі кездесетін түрі – мектептегі буллинг. 10-12 жастағы ұлдарда буллинг оқу жылының басында қатты көрініс береді, ол кезде олар топтық иерархиядағы орын үшін таласады. Кейінірек бұл процесс аяқталғанда және иерархия қалыптасып болғанда, буллинг әлсірейді. Ұлдар мен қыздар қудалаудың әр түрін пайдаланады. Егер ұлдар көбінесе физикалық түріне бейім болса, қыздар қысымның жанама түрлерін – өсек тарату, қарым-қатынас шеңберінен шығарып жіберуді пайдаланады.

ҚҰРЫҚ БОЙЛАМАЙТЫН ҚАУІП

Кибербуллинг өз құрбанына аптаның жеті күнінде де, тәулігіне 24 сағат бойы соқтығады, жасөспірімнің өзін қауіпсіз екенін сезіне алатындай кеңістік пен уақыт қалдырмайды. Шабуыл жанын ауыртатындай және кенеттен болуы мүмкін. Электрондық хабарламаларды бақылау және сүзгіден өткізу күрделі болғандықтан, жәбірленуші үшін мұның бәрі кездейсоқ болады да, ауыр психологиялық күйге ұшыратады. Кибербуллинг қолданатын адамдар жасырын болып қала береді. Жасөспірім өзін кім аңдып жүргенін білмейді және қауіпті ұлғайтып көрсетуге бейім келеді. Аңдушылардың аты-жөнінің жасырын болуы үрей әсерін күшейте түседі. Кибербуллинг әртүрлі буынға бірдей қатты әсерін тигізеді. Жасөспірім ғана емес, мәселен, мектеп мұғалімі де оның құрбанына айналуы мүмкін. Кибербуллинг байқаусызда болуы да ықтимал. Кейде жабық топтық немесе онлайн-қоғамдастықтың мүшесі біреуге зияным тиеді деп ойламастан орынсыз қалжыңдап қалады. Оның қалжыңын әрі қарай үшінші тұлғалар көздеп отырған адамды аңдуға пайдаланады. Интернеттегі қудалауды бақылауға алуға болады. Барлық жазбалар желіде із қалдырады, олар құжаттандырылып, дәлел ретінде пайдаланылуы мүмкін. Бұл ерекшелік кибербуллинг құбылысымен тиімді күрес жүргізуге мүмкіндік береді.

ҚАРУҒА АЙНАЛҒАН СЕРВИСТЕР

Смартфон, ұялы байланыс нысанаға алынып отырған адамның беделін түсіру мақсатында фото және бейнекескіндерді жазып алу үшін ғана еме с, аңду объектісіне SMS-хабарлама жеткізу үшін де пайдаланылады.

Шұғыл хабарламалар сервистері, яғни «Mail.ru Агент», «WhatsApp», «Instagram» сияқты танымал сервистер көзделіп отырған адамға хабарлама жіберу үшін де қолданылады. Ол адамның аккаунты бұзылуы және достары мен туыстарына оның беделін түсіретін хабарламалар жіберілуі мүмкін.

Чаттар мен форумдарда агрессивті хабарламалар жіберу үшін аккаунттар иесінің құпиясын ашуға пайдаланылады. Форум беттерінде құпия, жеке ақпарат жалпыға ортақ талқылауға салынады.

Ал, әлеуметтік желілер үрейлендіретін пікірлер, фото және бейнематериалдар орналастыру үшін қолданылады. Қудалау құрбанының аккаунтын бір топ адам бұғаттап, оған жаппай шағым жіберілуі мүмкін. Ол қудалау құрбанының атынан әшкерелейтін хабарламалар жіберу үшін бұзылуы ықтимал. Сондай-ақ, беделін түсіретін әрекет үшін қудалау құрбанының атынан аккаунт ашылып, пайдаланылуы мүмкін.

КЕРЕК КЕҢЕС

Ең алдымен арандатушылыққа жол бермеу керек. Себебі қорлық көрсету – нағыз арандатушылық. Бала оның қорқыту әрекетіне көз жұмып қарай алмайды. Бұл жағдайда оқиғаның қарама-қарсылығын ауыстыруға тура келеді: егер ол мені қорласа, онда мені оқшаулағаны. Яғни мен күштімін! Мен мықтымын! Мен мұнымен мақтануым керек! Ал одан кейін өзіңіз үшін екі сұраққа жауап табуыңыз керек: бұл адамда мені не қызықтырды және мен бұл қасиетті байқамасам да, оны не үшін пайдалана аламын?

НЕГЕ МӘН БЕРУ ҚАЖЕТ?

Балаңыздың өміріндегі кез келген өзгерістерге мән беріңіз. Бірақ, өзіңіз бұл жағдайда буллерге айналып кетпеңіз. Мысалы, баланың гаджеттерге деген көзқарасы маңызды. Баланың әлеуметтік желіге аз кіруі сізді қуантуы мүмкін, бірақ оның себебін түсінуге тырысыңыз. Алайда, мұндай әңгімелесуді сұрақ-жауапқа айналдырмаңыз. Көңіл-күй өзгерісі де қауіпті болуы мүмкін. Оқушының көңіл-күйі түсіңкі немесе тіпті керемет болуы мүмкін. Сонымен қатар, ұйқысының тыныш еместігіне, кеш уақытта және таңертең тұрғандағы ауырсыну проблемаларына мән бергенжөн. Бұрын серуенді жақсы көрген баланың үйден шыққысы келмейтіндігінің себебін білуге асығыңыз. Тіпті баланың мектепке барғысы келмейтіндігі де қауіпті дабыл.

ӘР БАЛА ҚОЛДАУҒА МҰҚТАЖ

Әрине, қорлыққа қарсы тұру өте қиын. Себебі, бұл іс жүзінде қоғамдық пікірге қарсы шығу дегенді білдіреді. Ол үшін үлкен рухани күш керек. Бұл кедергіге тиіп-қашпа көзқараспен қарауға болмайды. Көпшіліктің еркіне қарсы тұру қабілеті бір күнде қалыптаспайды. Сіздің балаңызға сіздің көмегіңіз әбден қажет болуы мүмкін. Көп қолданылған ұсыныс ретінде бір ғана нәрсені айтуға болады: балаларыңызбен әңгімелесіңіз, сөйлесіңіз.

КҮРЕСУ ЖОЛЫ ҚАНДАЙ?

Статистика бойынша Қазақстанда әрбір үшінші бала буллинг пен кибербуллингке тап болады. Психологтардың айтуынша, балаларды ғаламтордағы қысымнан қорғайтын заң 21 елде бар. Ал Қазақстанда 2022 жылдың желтоқсанында министрліктің «Баланы қорқытудың алдын алу Ережелерін бекіту туралы» бұйрығы шығарылды. Осылайша, мектеп әкімшіліктеріне қорқытудың алдын-алу сондай-ақ «білім беру процесіне қатысушылардың құқықтары мен мүдделерін, баланы қорлауға мүлдем төзбеушілік мәдениетін» құрметтеуге бағытталған жағдайлар жасау керек екендігі туралы нұсқама беріле бастады. Одан бөлек, мамандар Ұлыбритания мен Ресей тәжірибесінің негізінде буллингтен қорғану туралы кодекстің үлгісін әзірлеген. Онда тек виртуалды кеңістікте ғана емес, жалпы зорлық-зомбылық көрген балаларға көмектесу жолдары туралы ата-аналар мен ұстаздарға нұсқаулар жазылған. Сондай-ақ, мұндай жағдайға тап болмау үшін қандай әрекет ету қажеттігі айтылады. Осы ретте қаланың білім басқармасы мен барша мектеп ұжымы осы бағдарламаны жетілдіріп, бекітуі тиіс. Сөйтіп, балаларды бопсалау мен қысымнан қорғап, аман алып қалуға болады. Бірнеше жыл бұрынғы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жолдауында да бұл мәселе тілге тиек етілді. Еліміздегі балалар психологтары, балалар құқығын қорғайтын түрлі ұйымдар мен ЮНИСЕФ сынды қорлар бұл миссияда бас біріктірері анық. Сонымен қатар, Қазақстандағы интернет-қауымдастықтың жетекшісі Шавкат Сабировтің айтуынша, кибербуллингке қатысты әр мектепке, білім беру ұйымдарына арнайы нұсқаулық немесе бағдарлама жасау жеткіліксіз. Бұл үдеріске қарсы ұлттық бағдарлама ауадай қажет.

КИБЕРБУЛЛИНГКЕ ТАП БОЛҒАНДА:

• әлеуметтік желіде қысым көрсеткен адамның хабарламасына жауап бермеу;

• онымен сөйлесуді тоқтатып, бұғаттау;

• әлеуметтік желі әкімшісіне өзің туралы жарияланған жазба не суреттерге шағымдану;

• күдікті жазбаларды скриншот жасап, ата-ана не ұстаздарға хабар беру керек.

Арайлы ЖАҚСЫЛЫҚ,

тілші