«Ақыл ағыны»: Қаракөздерімізді шетелге еліктірген не?

Ғылымда мұндай өкіндірер құбылысқа «ақыл ағыны» деген атау берілген. Бұл кім үшін өкінішті? Оқыған азаматтар тәрк еткен ел үшін бұл өкініш, ал құшағына басқан ел үшін бұл сөзсіз қуаныш.

Ақыл ағыны – ғалымдардың, мамандардың және білікті азаматтардың елден экономикалық, саяси, діни немесе басқа себептермен эмиграциялану процесі. Мұндай үдеріс өткен ғасырдың елуінші жылдары қылышынан қан тамған сталиндік жүйенің салдарынан орын алған еді. Мәскеудің әлеуетті ғалымдары өрескел қатаң жүйеге шыдай алмай, заңсыз жолмен жаппай Еуропа асып кеткен болатын. Ал, бейбіт күнде мамандардың тәуелсіз елді тәрк етуіне не себеп? Осы сауалға өздігімізше жауап іздеп көрдік.

Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, жыл басынан бері елден 3,8 мың адам кеткен, бұл бір жыл бұрынғы көрсеткіштен 42 пайызға көп. Оның ішінде қаладан 2,8 мың адам, ауылдан 1 мың адам кеткен. Ал, облыстан кеткендердің саны – 145 болса, келгендердің саны – 78. Елден кеткен мамандардың үлесі бойынша көшті техникалық мамандар бастап тұр. Экономика саласының мамандары екінші, педагогтар үшінші, медицина мен заң саласының мамандары төртінші орында.

Қазақстаннан таппаған дүниені осында тауып, қызмет істеп жатқандар көп. Одан бөлек университеттерде білім сапасы өте жоғары. Оқу ақысы арзан. Мысалы Тараздағы университеттерге жылына 500 000 теңге төңірегінде ақы төлесе, мұнда оқу ақысы жылына 150 000 теңгеден басталады.

Маусым айындағы үкімет отырысында ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбек қазақстандық студенттер қай елдерде оқып жатқаны туралы ақпарат берді. Министрдің айтуынша, бүгінде 80 мыңнан астам қазақстандық студент шетелдік жоғары оқу орындарында білім алып жатыр.

Министр қазақстандық студенттердің шетелге не себепті кететінін атап өтті. «Халықаралық стандарттарға негізделген жақсы білім беру жүйесі бар Оңтүстік Корея, Жапония, Гонконг, Сингапур сынды үлкен елдерде қазір демографиялық құлдырау байқалады. Сол себепті бұл елдер ТМД аумағынан келетін студенттерді қуана қабылдайды. Яғни, корейлік әріптестеріміз де мұны жасырмай, ең дарынды студенттерді Оңтүстік Кореяда жұмыс істеуге шақыратынын айтады, – деді Саясат Нұрбек.

Министрдің айтуынша, жастардың шетелге ағылуына әсер ететін тағы бір фактор – ұлттық ғылым, білім сапасы. Осы себепті министрлік қазір қазақстандық түлектер өз елінде шетелдік жоғары оқу орындарының стандарттары бойынша білім алуы үшін Қазақстанда әлемдегі беделді университеттердің филиалдарын белсенді түрде ашумен айналысып жатыр.

Расында да, біздің студенттеріміздің шетелде оқуды таңдауының басты себептерінің бірі – сапалы білім мен халықаралық тәжірибе алуға ұмтылу. Ресей университеттері кең желісімен, географиялық жақындығымен және салыстырмалы түрде ұқсас мәдени ортасымен көптеген адамдар үшін қолайлы таңдау болып табылады. Сонымен қатар, Ұлыбритания, АҚШ, Оңтүстік Корея сияқты елдер студенттерді жоғары білім деңгейімен, инновациялық технологияларымен және әлемдік нарықтағы жұмыс мүмкіндіктерімен қызықтырады. Министр атап өткендей, демографиялық құлдырауды бастан өткерген кейбір елдер тек білім деңгейін көтеру ғана емес, сонымен қатар ішкі демографиялық мәселелерді шешу үшін шетелдік, оның ішінде қазақстандық студенттерді белсенді түрде тартуда. Мысалы, Оңтүстік Корея біздің студенттерді тартуды университет аудиторияларын толтыру ғана емес, сонымен бірге дарынды жастарды өз экономикалық ортасында жұмыс істеуге шақыру мүмкіндігі ретінде қарастырады. Алайда, Қазақстаннан студенттердің жаппай кетуі бірқатар проблема тудырады. Біріншіден, бұл ұлттық білім беру жүйесінің осалдығы. Жастардың едәуір бөлігі шетелдік университеттерді таңдаса, бұл жергілікті білім сапасына деген сенімсіздікті көрсетуі мүмкін. Бұл қазақстандық жоғары оқу орындары үшін білім бағдарламаларын қайта қарау, инфрақұрылымды жақсарту және халықаралық байланыстарды нығайту қажеттігін айғақтайды. Екіншіден, жас мамандар оқуын аяқтағаннан кейін Қазақстанға қайтып келмесе, үлкен ауқымдағы «ақыл ағынына» әкелуі мүмкін. Бұл еңбек нарығында теңсіздік тудырып, халықаралық тәжірибесі мен білімі бар жоғары білікті кадрлар тапшылығына алып келеді. Осы тұрғыда бұл мамандарды Қазақстанға қайтару және олардың туған жерінде кәсіби өсуіне жағдай жасау стратегияларын әзірлеудің маңызы зор.

Дегенмен, студенттердің шетелге кетуін мүмкіндік ретінде қарастыруға да болады. Халықаралық білім мен жұмыс тәжірибесі біздің студенттерге Қазақстанға қайтара алатын құнды дағдылар мен білім алуға мүмкіндік береді. Бұл ұлттық экономиканың дамуына және оның әлемдік деңгейде бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал ете алады. Сонымен қатар, шетелде білім алып жатқан студенттер Қазақстан мен басқа елдер арасындағы халықаралық серіктестік пен ынтымақтастықты дамытуға ықпал ететін көпір бола алады.

Ал, сарапшылар қауымдастығының өкілдері бұл туралы не ойлайды? Отандық білім саласының үздік маманы, ұстаз, тарихшы Марат Ыдырысовтың айтуынша, студенттердің шетелге кетуін екі жақты қарастыруға болады.

«Студенттер неге Ресейге көбірек көңіл бөледі?» деген сұраққа жауап бере отырып, сарапшы бірнеше себептерге байланысты Ресей Федерациясы Қазақстан Республикасынан келген студенттер үшін тартымды таңдау болып кеткенін атап өтті.

Сонымен қатар, педагог Қазақстанның да шетелдік студенттер үшін тартымды елге айналуға мүмкіндігі бар екеніне сенімді.

Бейресми мәліметтерге сәйкес шет ел асқан студенттердің тоқсан пайызы елге келуден бас тартады екен. Мұның басты себептері: жұмыс істеуге қолайлы жағдай, жоғары жалақы, өмір сүруге қауіпсіз орта. Студенттер осындай жайлы жағдайға тез бейімделіп, елге келуден тартынады. Білімді азаматтардың шетелге асығуы ең бірінші кезекте мемлекетке тиімсіз. Мемлекет мұның салдарынан білімге бөлінетін инвестициядан, жоғары білікті мамандардан айырылады. Тиісінше бұл экономиканың көптеген салаларының даму қарқынын тежейді. Елдің инновациялық әлеуетін төмендетеді. Шетелдік университеттерде жас зерттеушілерге көптеген заманауи зерттеу құралдарына қолжетімділік жоғары. Сонымен қатар, ғылыми ауқымы кең, тәжірибесі мол профессор-ғалымдармен етене жақын жұмыс істей алады. Бұл халықаралық еңбек нарығында мамандардың бәсекеге қабілеттілігін арттырады. Мұндай тартымды елдердің қатарында АҚШ, Ұлыбритания, Канада сынды елдер бар. Соңғы уақытта Біріккен Араб Әмірліктері де осы тізімге еніп отыр.

Осыдан бес жыл бұрын Түркияға оқуға түсіп, сол елдегі мүмкіндіктерді пайдаланып, студенттерді Түркиядағы іргелі оқу орындарына түсірумен айналысып жүрген жерлесіміз Аян Ермекұлы жуық арада елге оралғысы келмейтінін айтады. Айтуынша, оған екі ел арасындағы экономикалық алшақтық және Түркиядағы білім сапасы себеп болып отыр.

Өкінішке қарай, жас мамандарды жұмыспен қамтуға бағытталған «Дипломмен ауылға» бағдарламасы да алғашқыдағыдай нәтиже беріп отырған жоқ. 14 жыл ішінде 105 мыңнан астам ЖОО түлегі «Дипломмен ауылға» бағдарламасына қатысып, жәрдемақы алды. Әрбір екінші қатысушы тұрғын үй алуға 0,01 пайыз мөлшерлемемен бюджеттік несиеге өтініш беріп, үйлі болған. ҚР Ұлттық экономика министрлігінің мәліметі бойынша, 2009–2023 жылдары бағдарлама бойынша жеңілдікті несиені пайдаланған қазақстандықтардың жалпы саны 48 мыңнан асқан.

Алайда, соңғы бірнеше жылда бағдарламаның тартымдылығы төмендей бастады. Мәселен, өткен жылы 2020 жылмен салыстырғанда аталмыш мемлекеттік бағдарлама бойынша ауылға қоныстанған бұрынғы студенттердің саны 29,9 пайызға азайған. Үш жыл бұрын 5 мыңға жуық қазақстандық несие алуға өтініш білдірсе, 2023 жылы олардың саны небәрі 3,5 мың адамды құрап отыр. Ұлттық экономика министрі Нұрлан Байбазаровтың айтуынша, биылғы жылы бағдарлама аясында 3,1 мың азаматты несиелендіруге қаражат қарастырылған. Яғни, несие алушылардың саны тағы 11,9 пайызға азаяды. «Дипломмен ауылға» бағдарламасы бойынша бюджеттік несие алғысы келетіндер санының азаюына байланысты соңғы жылдары қаржыландырудың тұрақсыз динамикасы байқалуда. Мәселен, 2020 жылы бұл мақсаттарға 19,8 миллиард теңге бөлінсе, өткен жылы көрсеткіш 10 пайызға азайып, 17,9 миллиард теңге бөлінді. Осы мәселе жөнінде үкіметке сауал тастаған «Ауыл» партиясынан сайланған мәжіліс депутаттарының айтуынша, түлектердің бағдарламаға деген қызығушылығының жоғалуы бірнеше экономикалық факторларға, оның ішінде урбанизацияға байланысты. Жас мамандар ауылға барғысы келмейді, өйткені ондағы жалақы төмен және жылжымайтын мүлік нарығында қолайлы жағдайлары, су, кәріз, газ құбырлары бар баспана жоқ. Сондай-ақ, тұрғындардың қарыздық жүктеме мәселесі тағы бар. Кейбір азаматтарға мұндай несиеге рұқсат берілмейді.

Азаматтардың шетел асуына тағы бір себеп – елдегі өмір сүру сапасының төмендігі. Мұндай қорытындыны Қазақстан Республикасы Экономикалық зерттеулер институтының мамандары жүргізген сауалнама нәтижелері бойынша жасауға болады. Өмір сапасының орташа баллы 2023 жылы ондық шкала бойынша 4,6 баллды құраған болатын. Рейтингте ең жоғары ұпайды қарқынды дамып келе жатқан Түркістан алды. Зерттеуге қатысушылар оған 10 ұпайдан 5,2 ұпай берген. Ақтау және Степногорск қалалары да 5,1 ұпаймен көш бастады. Батыстағы Жаңаөзен мен Ақтөбе қалалары рейтингте аутсайдерлер тізімінде. Олар 4,1 ұпай жинаған. Зерттеу экономика және бизнес, адам ресурстарын дамыту, инфрақұрылым сынды бірнеше факторларға сүйене отырып жүргізілген. Тұрғын үй, жолдар, қоғамдық қауіпсіздік және экологияны бағалау негізінде барлық қалалар үш топқа бөлінді. Жасыл санатқа, яғни көшбасшылар қатарына Петропавл, Түркістан, Ақтау, Степногорск және өзіміздің Тараз еніп отыр. Бұл шаһарлар инфрақұрылымды дамыту бойынша салыстырмалы түрде жоғары деңгейді көрсеткен. Тиісінше осы қалалардан кеткен азаматтардың саны өзге өңірлерге қарағанда біршама төмен. Бұл біздің өңір үшін сөзсіз қуанатын жайт.

Иә, «шет елде жағдай жақсы» деген желеумен туған жерден алыстап кеткендердің таңдауына құрметпен қараудан басқа шара жоқ. Алайда, Отанға деген ыстық сағыныштың жетегінде бар білімін елдің игілігіне жұмсауға ниеттеніп, оралғандар да баршылық. Сондай аз жастың бірі, жамбылдық – Мұхаммедсалық Үсенов.

Мұндай жастардың қатары көп емес. Бүгінгі жастар көбінесе эмоцияның емес, сергек сананың жетегінде шешім қабылдауға бейім. Бұл тұрғыдан алғанда олардың таңдауын еріксіз құрметтегеннен басқа амал жоқ. «Арқа жайлы болса, арқар ауып несі бар» дейміз баяғыша. Алайда елдің болашағына алаңдайтынымыз тағы бар. Дегенмен соңғы уақытта шетелдік тәжірибелер елімізге көбірек еніп жатыр. Осы үдерістен үмітіміз зор.

Арайлы ЖАҚСЫЛЫҚ