Интернетте алаяқтық артып барады
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты Жолдауында: «Интернет жəне телефон арқылы жасалатын алаяқтық əрекеттерге айрықша назар аудару керек. Құқық қорғау органдары мұндай қатерлерді анықтап, қылмыскерлерді құрықтау үшін ақпараттық-сараптама жұмысын күшейтуі қажет. Сондай-ақ азаматтардың құқықтық жəне қаржылық сауатын жүйелі түрде арттырған жөн», деді. Президенттің өзі бұл мәселеге назар аударса, жағдайдың қаншалықты ушығып тұрғанын пайымдай беруге болады.
Бұрындары адамдар «қорадағы малым жоғалды» деген шағым айтушы еді, қазір «шотымдағы қаражатымнан қағылдым» деп полиция ғимаратының табалдырығын тоздыратындар көбейген. Цифрландырудың жаңашылдығы өмірімізді жарқын еткенімен, интернет алаяқтықтың белең алуына жол ашып отыр. Осылайша, интернеттегі алаяқтық жағдайлары жиілей түсті, ал оның құрбаны өте көп. Солардың бірі – Самал.
Самал онлайн платформа арқылы концерт билеттерін сатып алмақ болған. Ол сенімді болып көрінетін сайтты тауып, төлем туралы мәліметтерді енгізу арқылы тапсырыс берген. Осыдан кейін сайтта оның тапсырысы техникалық мәселелерге байланысты өңделмегені туралы хабарлама пайда болған және төлемді қайталауды сұрайды. Самал билеттерін жоғалтып аламын деп қорқып, келіседі. Алайда осыдан кейін оның несие картасынан ақша бірнеше рет алына бастаған. Билет те, концерт те жоқ.
Бұл жағдайда Самал фишингтік алаяқтықтың құрбаны болды. Алаяқтар ресми платформа ретінде жалған веб-сайт құрған және несие карта туралы деректерді ұрлады.
Бұл мысал онлайн транзакцияларды жасау кезінде абай болу және әрқашан сіз кіретін сайттардың сенімділігін тексеру қаншалықты маңызды екенін ұғындырады.
Интернет алаяқтық сауда-саттық саласында да белең алды. Онлайн зат сатып аламын деп не тауары, не ақшасы жоқ болған жандардың да қарасы көп.
Арзан бағада ең соңғы модельдегі телефон аламын деп ақшасынан айырылып, несие картасының деректері белгісіз сайттарға тарап кеткен Мағжан да сол интернет алаяқтықтың құрбаны. Ол онлайн-дүкен арқылы соңғы үлгідегі модельге жақсы ұсыныс тауып, несие картасымен ақшасын төлеп, тапсырыс берген. Алайда бірнеше күн күтсе де, смартфон жеткізілген жоқ. Ол сатушыны іздеп көріп еді, ол да үшті-күйлі жоғалған. Осыдан кейін Мағжан өзінің несиелік картасы бейтаныс сайттарда күтпеген транзакциялар жасау үшін пайдаланылғанын анықтайды. Оның картасы туралы ақпарат жалған интернет-дүкенде сауда жасаған кезде ұрланған.
Бұл жағдайдан біз сатып алудан бұрын онлайн-дүкендердің беделі мен қауіпсіздігін мұқият тексерудің маңыздылығын және PayPal немесе қауіпсіз төлем жүйелері сияқты сенімді төлем және қорғау әдістерін қолдануды түсінуіміз керек. Бұл тек алданған 1-2 адамның оқиғасы ғана. Ал осындай алаяқтардың арбауына түсіп жатқандар қаншама. Алаяқтықтың алдын қалай аламыз? Қалай қорғанамыз? Мамандар қандай кеңес береді?
Біріншіден, веб-сайттардың сенімділігін тексеріңіз: жеке ақпаратты енгізбес бұрын немесе онлайн сатып алулар жасамас бұрын, веб-сайттың қауіпсіз және сенімді екеніне көз жеткізіңіз. Сайтта қауіпсіз байланыс бар-жоғын тексеріңіз (https:// браузердің мекенжай жолағында) және басқа пайдаланушылардың рейтингтері мен пікірлерін зерттеңіз.
Екіншіден, жеке ақпаратқа абай болыңыз: Құпия сөздер, несие карталарының нөмірлері немесе әлеуметтік сақтандыру сияқты жеке ақпаратты ешқашан сенімсіз байланыс арналары немесе сенімсіз веб-сайттар арқылы бермеңіз. Құпия сөздерді құпия сақтаңыз және әртүрлі тіркелгілер үшін әртүрлі және күрделі құпия сөздерді пайдаланыңыз.
Үшіншіден, қаржылық деректерді сақтаңыз: онлайн сатып алу кезінде қорғалған төлем әдістерін қолданыңыз. Екі факторлы аутентификация сияқты қосымша қорғаныс деңгейлерін ұсынатын несие карталарын немесе төлем жүйелерін қолданған жөн.
Төртіншіден, фишингтен сақ болыңыз: күдікті электрондық хаттарды, мәтіндік хабарламаларды немесе жеке ақпаратты немесе қаржылық деректерді сұрайтын қоңырауларды алған кезде мұқият болыңыз. Ешқашан күдікті сілтемелерді баспаңыз немесе сенімсіз көздерден тіркемелерді жүктемеңіз.
Бесіншіден, бағдарламалық жасақтаманы жаңартыңыз және антивирустық бағдарламаны қолданыңыз: осалдықтардың алдын алу және оларды зиянды бағдарламалардан қорғау үшін құрылғылардағы операциялық жүйелер мен бағдарламалық жасақтаманы үнемі жаңартып отырыңыз. Қауіпті шабуылдардан қорғау үшін антивирустық бағдарламалық құралды орнатыңыз.
Алтыншыдан, интернеттегі алаяқтық туралы біліңіз: интернеттегі алаяқтықтың әртүрлі әдістері және олардың алдын алу жолдары туралы хабардар болыңыз.Білу және хабардар болу алаяқтардан қорғаудың негізгі элементтері болып табылады.
Осы қарапайым ережелерді сақтау арқылы алаяқтардың құрбаны болу қаупін едәуір азайтуға болады.
Мәлімет үшін: интернеттегі алаяқтыққа фишинг, кибералаяқтық, несие карталарын алдау, онлайн аукциондық алаяқтық және тағы басқалар кіреді. Фишинг – парольдер, несие карталарының нөмірлері және тағы да басқа сияқты құпия ақпаратты алу үшін шабуылдаушылар өздерін сенімді ұйымдар немесе адамдар ретінде көрсететін алдау әдісі болса, кибералаяқтыққа интернет арқылы жүзеге асырылатын, мысалы, әлеуметтік медиа, онлайн аукцион, зиянды бағдарламалық жасақтама және тағы басқалар жатады. Несиелік карта бойынша алаяқтықты карта иесінің келісімінсіз кәдеге жарату үшін пайдаланады.
Ақмарал ҒАЛИҚЫЗЫ,
М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті
Веб журналистика ББ 3-курс студенті.