Түркі қағаны тұрақтаған Құлан

Тарихы VІ-ХІІІ ғасырларға жататын археологиялық ескерткіш Т.Рысқұлов ауданының орталығы – Құлан ауылының солтүстік шығыс шетінде орналасқан. 2014 жылы ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мәдени мұралар тізіміне және 2017 жылы «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасы бойынша Қазақстанның өңірлік қасиетті нысандары тізіміне енгізілген. Құлан қалашығы жайлы жазба деректер VII ғасырдан бастап кездеседі. 629-630 жылдары Ұлы Жібек жолы бойымен Шу, Талас өңірлері арқылы жүріп өткен қытай діндары Сюань Цзян өзі көрген ерте ортағасырлық қалалар туралы құнды мәліметтер жазып қалдырған. Ол Шу өңірінде орналасқан қалалар жайлы: «Суябтың тура батыс жағында бірнеше ондаған жекелеген қалалар орналасқан және әрқайсысының өз ел ағалары бар. Олар бір-бірінен тәуелсіз болғанымен, барлығы түріктерге бағынады», дейді. Ал Құлан өңіріне қатысты: «Оңтүстік жиегі таулы, қалған үш жағы жазық дала. Бұл араның жері ылғалды, орманы қалың, ал түрлі-түсті гүлдері көктемгі мезгілде өрнекті жібекке ұқсайды. Бұл жерде мыңдаған бұлақтар мен өзендер ағады, мекеннің атауы да соған байланысты. Түрік қағаны жаздың ыстығында осы жерге келіп паналайды. Онда құландардың табыны жүреді, мойындарына қоңыраулы әшекейлер байланған. Олар адамға үйренген…» – деп сипаттайды. Бәлкім, қаланың Құлан аталуының бір себебі де осыған байланысты болса керек. Араб географы Абдоллах Хордатбектің «Жолдар мен мемлекеттер» деген еңбегінде Құланды Ұлы Жібек жолы мен Талас, Шу өңірлері арқылы өткен керуен жолдың бойында орналасқан сәулетті қалалардың бірі ретінде атап көрсетеді. Кудама ибн Джафардың «Салық туралы кітап» деп аталатын еңбегінде Тараз бен Құланның солтүстік жағын алып жатқан құмды алқап, ал оның арғы жағында шөлді дала қимақтар шекарасына дейін созылатындығын мәлімдейді. Әйгілі араб географы әл-Мукаддасидің «Тұтас өңірдің бөлімшелерге бөлінуі» деп аталатын шығармасында Құлан үлкен Тараздың жолында орналасқан бекіністі қала екендігін, онда мінажат ететін мешіттер барын баяндайды. Якуту ал-Хамавидің «Муджам әл-Булдан» атты географиялық сөздігінде Құлан туралы: «Құлан – түрік елінің Мәуераннахр тарабындағы шекарасында орналасқан әдемі қала», деп сипаттама берген. Құлан қалашығында ғылыми-зерттеу жұмыстары ХІХ ғасырда бастау алып, әлі күнге дейін жалғасуда. Зерттеулер нәтижесінде Құлан жергілікті түркілерге тиесілі сәулетті сарайлары бар мәдени орталық қалалардың бірі болғандығы анықталып отыр.  

Бетті дайындаған Нұржан ҚАДІРӘЛІ.